بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ، صلاة وسلام على رسول الله

AĞLAMAK - GÖZYAŞI
TAŞTAN DAHA KASVETLİ/KATI KALPLER: TAŞTAN SU ÇAĞLAR/TAŞ AĞLAR;
O KALP SAHİBİNİN GÖZÜNDEN AKMAZ DAMLALAR
• Ağlamak; Anlam ve Mâhiyeti
• Kur’ân-ı Kerim’de Ağlama ve Gözyaşı
• Allah Rasûlünün Dilinde ve Gözünde Gözyaşı
• Saâdet Asrında Gözyaşı
• İnsanlığın Derdiyle Dertlenip Hüzünlenmenin Göstergesi: Gözyaşı
• Psikoloji ve Sağlık Açısından Ağlamanın Önemi
• Gözyaşı Stres Düşmanıdır
• Ağlamanın Zıddı; Gülme
• Ağlayın, Su Yükselsin; Belki Kurtulur Gemi
• Gözyaşıyla Islanmış Düşünceler
“Bunlardan sonra yine kalpleriniz katılaştı, Artık kalpleriniz taş gibi yahut daha da kasvetli/katıdır. Çünkü taşlardan öylesi var ki, içinden ırmaklar kaynar. Öylesi de var ki, çatlar da ondan su fışkırır. Taşlardan bir kısmı da Allah korkusuyla yukarıdan aşağı yuvarlanır. Allah yapmakta olduklarınızdan gâfil değildir.” 236
Ağlamak; Anlam ve Mâhiyeti
Ağlamak, mahzun olup Allah korkusundan yahut herhangi bir dert, tasa acı, ümitsizlik ve bazen sevinçten dolayı gözyaşı dökmek demektir.
Ağlamak kelimesi, Türkçe’de “ağmak”tan türemiştir. “Ağmak”, yükselmek, yukarı doğru çıkmak anlamına gelir. Dolayısıyla ağlamak, Türk dilinde, yükselmek demektir. “Ağı”, gözyaşı; ağılamak/ağlamak: Gözyaşı dökmek, ağlamak; gerçek anlamda yükselmek, içten dışa çıkmak, yukarı doğru gelmek demektir. 237
Kur’ân-ı Kerim’de Ağlama ve Gözyaşı
Ağlamakla ilgili “bükâ” (ağlamak) kelimesi, Kur’an’da 7 yerde geçer.238 Gözyaşı anlamına gelen “dem’ ” Kur’an’da 2 yerde kullanılır.239 Çok ağlayan
236] 2/Bakara, 74
237] İsmet Zeki Eyüboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, s. 13
238] 19/Meryem, 58; 17/İsrâ, 109; 54/Kamer, 7; 68/Kalem, 43; 70/Meâric, 44; 79/Nâziât, 9; 44/Duhan, 29; 53/Necm, 60; 9/Tevbe, 82; 53/Necm, 43
239] 5/Mâide, 83; 9/Tevbe, 92
- 56 -
KUR’AN KAVRAMLARI
anlamında “evvâh” kelimesi de Kur’ân-ı Kerim’de 2 yerde geçer.240 Evvâh, keder ve acıma gösteren sesleri çok çıkaran, başkalarının acılarını benliğinde duyan, onlara duyduğu merhametten dolayı “ah!” edip ağlayan anlamlarına gelir. Kur’an’da Hz. İbrahim’in sıfatı olarak kullanılır.
Kur’ân-ı Kerim’de kâfirlerin katı kalpliliğine işaret edilmiş, Allah korkusundan ağlayan yumuşak kalpli, merhametli mü’minler cennetle müjdelenirken; katı yürekli kâfirlerin cehenneme gideceği haber verilmiştir. Yüce Allah, Kur’an’ın müslümanlara okunduğu zaman, onların ağlayarak secde ettiklerini ve Kur’an dinlemenin onların huşûunu/derin saygısını arttırdığını, kalplerinin titrediğini ifade eder.241 Kâfir ve münâfıklar için de şöyle denilir: “Artık kazandıkları/yaptıkları işlere karşılık ceza olarak az gülsünler, çok ağlasınlar.”242 Güldürenin de ağlatanın da Allah olduğu vurgulanır.243 Kur’an’ın îcâzı karşısında onu dinleyenlerin derileri ürpermektedir. Müslümanlar, Allah korkusundan ağlayarak secde ederler. “Eğer Kur’an bir dağa indirilseydi dağ Allah’ın korkusundan baş eğmiş parça parça olmuş olacaktı.”244 Bu âyetlerden çıkan sonuç, Allah korkusu sebebiyle ağlamanın takdîre şâyan bir meziyet olduğudur.
Bakara sûresi, 74. âyetinde Benî İsrâil’in kalplerinin kasveti/katılığı anlatılır ve mü’minlerin aynı duruma düşmeleri işaret yoluyla yasaklanır. İsrâiloğullarının bunca nimete rağmen, kalplerinin taş gibi, hatta taştan daha katı olduğu, çünkü nice taşın içinden su fışkırdığı, Allah korkusundan parçalandığı halde onların gözlerinden bir damla olsun su çıkmadığı dolaylı yolla ifade edilir. O yüzden mü’minler, yahûdileşmekten ve taş yürekli olmaktan kurtulmak için yumuşak kalpli olmalı, bunun belirtisi olarak da Allah için gözyaşı dökebilmelidir. “Bunlardan sonra yine kalpleriniz katılaştı, Artık kalpleriniz taş gibi yahut daha da kasvetli/katıdır. Çünkü taşlardan öylesi var ki, içinden ırmaklar kaynar. Öylesi de var ki, çatlar da ondan su fışkırır. Taşlardan bir kısmı da Allah korkusuyla yukarıdan aşağı yuvarlanır. Allah yapmakta olduklarınızdan gâfil değildir.” 245
Kurtubî diyor ki, âyette geçen “kasvet”; katılık, sertlik, kuruluk demektir. Kalplerin Allah’a yönelmekten, Allah’ın âyetlerine boyun eğip itaat etmekten uzak kalması, bundan bir eser taşımaması demektir. 246
İbn Kayyim, katı kalbi, çok sert olan madene benzetiyor. Öyle bir maden ki, bunu nasihat, vaat ve ibret gibi dünyadaki hiçbir şey ve hiçbir sıcaklık yumuşatamıyor, o maden ancak cehennem ateşinde eriyor. İbn Kayyim şöyle diyor: Hiçbir kul için kalp katılığı ve Allah’tan uzak olmak kadar büyük ceza olamaz. Cehennem katı kalpleri eritmek için yaratılmıştır. Allah’a en uzak olan kalpler, katı kalplerdir. Katılaştığı zaman kaynaklar kurur.247
İbn Kesîr, bu âyetin tefsiri olarak şu nakilleri aktarır: Ebû Necih, Mücâhid’den naklediyor: “Su fışkırtan veya su yüzünden yarılan ya da dağın tepesinden
240] 9/Tevbe, 114; 11/Hûd, 75
241] 17/İsrâ, 107-109; 22/Hacc, 35; 19/Meryem, 58
242] 9/Tevbe, 82
243] 53/Necm, 43
244] 59/Haşr, 21
245] 2/Bakara, 74
246] Kurtubî, El-Câmaiu li-Ahkâmi’l Kur’an, c. 2, s. 175
247] İbn Kayyim el-Cevziyye, El-Fevâid, s. 138; naklen A. Bilâli, Arınma Yolu, 1/90
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 57 -
yuvarlanan her taş, Allah’ın haşyetinden, Allah korkusundan dolayı bu durumlar olmuştur.” İbn Abbas, bu âyeti şöyle tefsir etmiştir: “Taşlar, sizin kendisine çağrıldığınız hakikat karşısında bazen sizin kalplerinizden daha yumuşaktır.” Yahyâ İbn Ebû Tâlib, “taşlardan öylesi var ki, içinden ırmaklar kaynar.” âyetin bu ifadesi, çok ağlamak demektir. “Öylesi de var ki, çatlar da ondan su fışkırır”: Bu da az ağlamaktır. “Taşlardan bir kısmı da Allah korkusuyla yukarıdan aşağı yuvarlanır”: Bu da, gözden yaş dökmeden kalp ile ağlamaktır, der. 248
“İman edenlerin Allah’ı zikredip anma ve O’ndan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine Kitap verilenler gibi olmasınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı. Onlardan birçoğu fâsık/ yoldan çıkmış kimselerdir.” 249
“İşte bunlar, Allah’ın kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Âdem’in soyundan, Nûh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrâhim ve İsrâil (Ya’kub)’in soyundan, doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız kimselerdendir. Onlara, çok merhametli olan Allah’ın âyetleri okunduğunda ağlayarak secdeye kapanırlardı. Nihâyet onların peşinden öyle bir nesil geldi ki, bunlar namazı bıraktılar; nefislerinin arzularına uydular. Bu yüzden ileride sapıklıklarının cezasını çekecekler. Ancak tevbe eden, iman eden ve iyi davranışta bulunan kimseler hâriçtir. Bunlar, Hiçbir haksızlığa uğratılmaksızın cennete, çok merhametli olan Allah’ın, kullarına gıyâben vaad ettiği Adn cennetlerine girecekler. Şüphesiz O’nun vaadi yerini bulacaktır.” 250
“Siz bu söze mi hayret ediyor, gülüyorsunuz da ağlamıyorsunuz! Ve siz gaflet içinde oyalanmaktasınız! Haydi, Allah’a secde edip O’na ibâdet/kulluk edin!” 251
“Şüphesiz günahkârlar, (dünyada) iman edenlere gülerlerdi. Onlarla karşılaştıklarında kaş göz hareketiyle alay ederlerdi. Ailelerine döndüklerinde, (alaylarından dolayı) keyiflenerek dönerlerdi. Mü’minleri gördüklerinde: ‘Şüphesiz bunlar sapıtmış’ derlerdi. Hâlbuki onlar, mü’minleri denetleyici olarak gönderilmediler. İşte o gün (âhirette) de iman edenler kâfirlere gülerler. Koltuklar üzerinde etrafa bakarlar. Kâfirler, yaptıklarının cezasını buldular mı? (Elbette buldular)” 252
“O gün, herkesin kendine yetip artacak bir derdi vardır. O gün birtakım yüzler parlak, güleç ve sevinçlidir. Yine o gün birtakım yüzleri de keder bürümüş, hüzünden kapkara kesilmiştir. İşte bunlar kâfirlerdir, günahkârlardır.” 253
“De ki: ‘Siz ona (Kur’an’a) ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, bundan önce kendilerine ilim verilen kimselere o (Kur’an) okununca, derhal yüz üstü secdeye kapanırlar. Ve derlerdi ki: Rabbimizi tesbih ederiz. Rabbimizin vaadi mutlaka yerine getirilir. Ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar. (Kur’an okumak) onların huşûunu/saygı ve korkularını artırır.” 254
“Rasûl’e indirileni duydukları zaman, farkına vardıkları geçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: ‘Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şâhit olanlarla
248] İbn Kesir, Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, c. 2, s. 388
249] 57/Hadîd, 16
250] 19/Meryem, 58-61
251] 53/Necm, 59-62
252] 83/Mutaffifîn, 29-36
253] 80/Abese, 37-42
254] 17/İsrâ, 107-109
- 58 -
KUR’AN KAVRAMLARI
beraber yaz.” 255
“Eğer Biz bu Kur’an’ı bir dağa indirmiş olsaydık, muhakkak ki onu Allah korkusundan başını eğmiş, dağılıp parça parça olmuş görürdün.” 256
Allah Rasûlünün Dilinde ve Gözünde Gözyaşı
“Eğer benim bildiğimi bilseydiniz az güler, çok ağlardınız.” 257
“İki göze ateş dokunmaz. Allah korkusundan dolayı ağlayan göz ve Allah yolunda nöbet bekleyen göz.” 258
“Yedi sınıf insan vardır ki, Allah Teâlâ onları, Arş’ının gölgesinden başka hiçbir gölgenin olmadığı kıyâmet gününde kendi İlâhî gölgesi altında barındıracaktır. Bunlar:
1. Âdil devlet başkanı,
2. Allah’a ibâdet ederek gelişip büyüyen genç,
3. Kalbi mescidlere bağlı adam,
4. Allah için seven, Allah yolunda birleşen ve Allah yolunda ayrılan iki kişi,
5. Asil-saygın ve güzel bir kadının fuhuş için dâvetine karşı ‘ben Allah’tan korkarım’ diyerek bu dâveti reddeden adam,
6. Sadaka veren ve fakat sağ elinin verdiği sadakayı sol eli bilmeyecek şekilde gizleyen kimse,
7. Yalnız olarak Allah’ı zikredip de gözyaşı döken kimse.”259
“Sinek başı kadar bile olsa, gözünden Allah korkusuyla yaş çıkan ve bu yaşı yanağına değecek kadar akan hiçbir mü’min kul yoktur ki, Allah onu (ebedî) ateşe haram etmesin!” 260
“Kalbimizde acı, gözümüzde yaş var; ama dilimiz Allah’ın rızâsına aykırı bir söz söylemez.” 261
“Kur’an hüzünle nâzil oldu; onu okurken veya dinlerken de hüzünlenip ağlayın veya ağlamaklı olun.” 262
“Allah korkusundan ağlayan kişi, cehennemden âzâd edilecekitr.” 263
“Allah’ı zikretmeksizin çok fazla söz söylemeyin. Çünkü Allah’ı zikretmeksizin çokça konuşmak kalp için katılıktır. İnsanlar arasında Allah’tan en uzak olan kişi, katı kalp sahibidir.” 264
255] 5/Mâide, 83
256] 59/Haşr, 21
257] Buhârî, Küsûf 2; Müslim, Küsûf 1
258] Dârimî, Cihad 15; Nesâî, Cihad 11
259] Buhârî, Zekât 17; Müslim, Zekât 30
260] Kütüb-i Sitte, hadis no: 7283, c. 17 s. 585
261] Buhârî, Cenâiz 43; Müslim, Fezâil, 62
262] İbn Mâce, İkame 176
263] Tirmizî, Fezâilu’l Cihâd 8, 12; Nesâî, Cihad 8
264] Tirmizî, Zühd 62
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 59 -
“Çok gülmeyin, çünkü çok gülmek kalbi öldürür.” 265
“Allah saygısıyla ağlayan bir göz, memeden çıkan bir süt nasıl memeye gerisin geriye dönmezse onun cehenneme girmesi de öyle uzaktır.”
“Dört şey vardır ki bedbahtlıktandır. Gözün donması (yaş akıtmaması), kalbin katılaşması, uzun emel ve dünyaya karşı hırs.”
Allah korkusundan ağlayan, harama bakmayan ve Allah yolunda cihadda nöbet tutan kimselere cehennem ateşinin haram olduğu hadislerde belirtilmiştir. Hz. Peygamber, İbn Mes’ûd, Nisâ sûresi 41. âyetini okurken dolu dolu gözyaşı dökmüştür.266 Hz. Peygamber, kendisine kurtuluşun yolunu soran Ukbe bin Âmir’e, işlediği günahlardan dolayı ağlamasını tavsiye etmişti.267 İçinden gelerek ağlayamayanlara ağlar bir tavır takınmalarını öğütlemiştir. 268
Rasûlullah (s.a.s.) hiçbir zaman kahkaha atmamış, ama yüzünden de gülümsemeyi eksik etmemiştir. O, Kur’an okurken, Kur’an dinlerken ağlamıştır. Rasûlullah, müslümanları çok acıklı durumlarda, cenaze arkasında yaka bağır yırtarak, çığlık atarak, söylenerek ağlamaktan alıkoymuştur. O, sessizce ağlar, yanaklarından yaşlar süzülürdü. Kızı Zeyneb’in çocuğu hastayken kucağına almış, ağlamış ve şöyle demiştir: “...Bu Allah’ın merhametli kullarının gönüllerine koyduğu rahmettir. Cenâb-ı Hak bu rahmeti, kullarından şefkatli olanlara ihsan eder.”269 Rasûlullah, acı ve ıstırap karşısında müslümanlara sabırlı olmayı tavsiye etmiş; bununla birlikte, insanların katı, taş yürekli olamayacaklarını, merhamet ve şefkat gözyaşlarının rahmet olduğunu, ağlamanın fıtrattan olduğunu söylemişlerdir.
Hicretin ikinci senesinde ölen Osman bin Maz’ûn’un cenazesi üzerine eğilen Rasûlullah, onu öpmüş, sürekli ağlamıştır. Sadece İbn Maz’ûn için değil; bunun yanında, ölen veya şehid edilen bütün sahâbelerin cenâzelerinde, onlardan bahsederken de Hz. Peygamber, duygulanır ve zaman zaman da ağlardı. Ancak O, yukarıda belirtildiği gibi, sessiz sedâsız ağlar, gözyaşları yanaklarından süzülürdü. Rasûlullah, sesli ağlamayı yasaklamış; böyle bir hali, şeytan anırması olarak nitelemiştir.
Burada düşen bir damla, orada dalgalar halinde gelen cehennem alevlerini nötr edecektir. Nitekim nüsûk derecesini, sıhhatini tam bilemediğimiz bir hadis rivâyetine göre, cehennem kıvılcımları ümmetin üzerine akın akın geldiği anda, elinde bir şişe -şişe bir semboldür, şişe, misal âlemine göre bir ifadedir- her yerde O’nun imdadına koşan Cibril beliriverir. Ve sorar Allah Rasûlü, “Nedir yâ Cibrîl?” Cebrâil: “Ümmetinin gözyaşları” buyurur. Ve onlar bu kıvılcımlara doğru saçılınca her şey toz duman olur gider. Allah Rasûlü (s.a.s.), başlıbaşına bir çığlıktı. O’nun gözyaşları önemlidir. Ve Allah Rasûlü, bütün hayatını, değişik tecellîler altında hep ümitle, yerine göre sevinçle, yerine göre ümmeti hakkında Cenâb-ı Hak’ın atâyâ vaadinde bulunmasıyla hep ağlamakla geçirmiştir.
Âişe vâlidemiz diyor ki: “Yanımda yatıyordu. Bana o kibarlık timsâli insan
265] Kütüb-i Sitte, hadis no: 7281, c. 17, s. 584
266] Buhârî, Fezâilu’l Kur’an 35; Müslim, Salâtu’l Müsâfirîn 247-248
267] Tirmizî, Zühd 60
268] İbn Mâce, Zühd 6; Müslim, Cihad 58
269] Buhârî, Cenâiz 23; Müslim, Cenâiz, 11; Ebû Dâvud, Cenâiz 24
- 60 -
KUR’AN KAVRAMLARI
dedi ki: “Yâ Âişe, müsaade ediyor musun kalkıp Rabbime ibâdet edeyim?” “Yanımda bulunmanı her şeye tercih ederim, ama Rabbinle arana girmek istemem” dedim. Ve derken izin aldı, kalktı. Bir efendi insan düşünün ki, Efendimiz, hanımının yanında yatarken gece Rabbine ibâdet etmeyi düşünüyor ve hanımından izin alıyor. Bunlar feministlerin kör gözlerine, sağır kulaklarına sokulsun. Ve kadına bakarken de bunun ötesinde değişik bakan insanların da kör hissiyatlarına çarpsın. Hz. Âişe anlatmaya devam ediyor: Kalktı, sabaha kadar ağladı, inledi. Öyle ağlıyordu ki sakalından şakır şakır yaşlar akıyordu. Neye ağlıyordu Allah Rasûlü? Allah, geçmiş ve gelecek günahlarını affetmedi mi? “Efelâ ekûnü abden şekûrâ ‘şükreden bir kul olmayayım mı?” Allah onun günaha giden yollarını tıkamıştı. O diyordu ki: Benim hakkımda böyle bir güzel bağışta bulunan Allah’a çok kulluk yapmayayım mı? Şükreden bir kul olmayayım mı? Bu defa da ondan dolayı ağlayarak gözyaşlarını ceyhun edecektir.
“Şu söze mi hayret ediyorsunuz, Kur’an’a mı şaşıyorsunuz? Ve gülüyorsunuz da ağlamıyorsunuz?”270 Ağlamanız lâzım, oysa gülüyorsunuz. Bu âyet nâzil olunca deniliyor ki, ashâb-ı kiram ağlamaya başladılar. Öyle bir çığlık ki Allah Rasûlü hücre-i saâdetlerinde duramadı. Dışarıya çıktı. Onların o ağlamalı halini görünce yanlarına çöktü. Kederde, tasada, ağlamada, gülmede bütün sahâbiler ve peygamber aynı hayatı paylaşıyorlardı. Oturdu ve O da ağlamaya başladı. Öyle ağlıyordu ki ağlaması ashâbınkini bastırdı. İşte Hayâtu’s-Sahâbe kitabında bunu görüyoruz.271 Ve sahâbî diyor ki: “Bu defa da ağlayanlar kendi ağlamalarını unuttu, O’nun ağlamasına ağlamaya başladılar! Ve Onun ağlaması ne kadar sürdü bilen ya da söyleyen yok. Allah Rasûlü ağlıyordu; gece hiç kimsenin olmadığı bir yerde, başını seccâdesine koyup gözyaşlarıyla onu ıslattığı gibi, insanların içinde de ağlıyor ve yüreklere yumuşaklık serpiyordu. Kasvet bağlamış gönülleri yumuşatmaya çalışıyordu. Ve Allah’a ancak yumuşak gönüllerle varılabilme hakikatini gösteriyordu.
Niye ağlıyordu insanlığın iftihar tablosu?Allah’ın lütfuna ağlıyordu. Arkasında dalga dalga halkalar halinde, helezon halinde genişleyen ümmeti vardı. Ümmeti yönüyle tam kevsere/çokluğa mazhardı. Buna ağlıyordu. Ve ümmetinin inhirafları olacaktı, bunu da tahmin ediyor, biliyordu. Bir gün, havuzun başına suya gelen develerin suyun başından kovulduğu gibi, Nebî’nin mahşerdeki havuzunun başından bazılarının kovulacaklarını haber almıştı. Belki buna ağlıyordu. Kim bilir ne haltlar karıştırdıkları için kovulacaklar için bile “Ümmetî, ümmetî!” diye çığlık atıyordu.
O, Allah’ın azametine ağlıyordu. Cenâb-ı Hak’ın cemâline ağlıyordu. Rahmetine ağlıyordu. Allah Rasûlü, “Her bir ümmetten bir şâhit getirdiğimiz ve seni de onlara şâhit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nasıl olacak?”272 Bu âyetteki ifadeyle doluyor taşıyordu. İbn Mes’ud, diyor ki, Nisâ sûresini Rasûlullah’a okuyordum. 41. âyete (bu âyete) gelince Rasûlullah, “şimdilik yeter” dedi, bir de baktım gözlerinden yaşlar boşanıyor. 273
270] 53/Necm, 59-60
271] Hayâtu’s-Sahâbe (Hadislerle Peygamber ve Ashâbının Yaşadığı İslâmiyet), c. 4, s. 1479
272] 4/Nisâ, 41
273] Buhârî, Fezâilu’l Kur’an 35; Müslim, Salâtu’l Müsâfirîn 247-248
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 61 -
Peygamberlerin Ağlaması
Bütün peygamberlerin yolu da buydu. Kur’ân-ı Kerim, Hz. Zekeriyyâ, Hz. Meryem, Hz. İbrahim, Hz. Mûsâ, Hz. İsmâil, Hz. İdris’i isim isim sayıyor, bunları ve hallerini hatırla diyor274 ve onların hatırlanması gereken hallerini anlatıyor:“İşte bunlar, Allah’ın kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Âdem’in soyundan, Nûh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrâhim ve İsrâil’in (Ya’kub) soyundan, sıdka/doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız kimselerdendir. Onlara, çok merhametli olan Allah’ın âyetleri okunduğunda ağlayarak secdeye kapanırlardı.”275 İşte bütün bu peygamberler, çok şefkatli, merhametli Rahmân’ın âyetleri okununca çenelerini büker, secdeye kapanır ve hıçkıra hıçkıra ağlarlar. “Onlar secde eden ve ağlayanlardır” diyor Kur’an. Toplumun, insanlığın dertlerini tanıyıp çözüm için mukaddes yüke hamallık yapanların, peygamberlerin hali bu; başka türlü de olamazdı. 276
Rivâyete göre Hz. Âdem, cennetten çıkarılıp yeryüzüne indirilince, işlediği hataya o kadar çok ağlamıştı ki, bütün melekler ona acımışlardı. Sonunda bu kadar çok ağlaması affedilmesini sağlamıştı.277 Kur’ân-ı Kerim, Hz. Ya’kub’un sevgili oğlu Yûsuf’un hasretiyle çok ağlamasından dolayı gözlerine perde indiğini haber vermektedir.278 Hz. Dâvud’un da Allah korkusundan günlerce ağladığı nakledilir.279 Diğer peygamberlerin de ağladıklarına dair âyetler280 ve hadisler vardır.
Saâdet Asrında Gözyaşı
Ebû Bekir (r.a.)... Hayatı ağlamayla geçer. Vefât ederken de öyle. Müşrikler neden onu Mekke’de istemezler? Muhrik bir sesi vardır. Namaza durunca hıçkıra hıçkıra ağlar. Çoluk çocuk, genç yaşlı etrafını sararlar, etrafında halkalar teşekkül eder. Ebû Bekir öyle bir insandır ki hayatında karıncayı bile incitmemiştir. Mekke’de onu istememek demek, insanlığı ve merhameti istememek demektir. Hz. Ebû Bekir’i Mekke’den dışarıya niçin çıkarmak isterler, bilir misiniz? “Bunun huşû ile namaz kılması ve ağlaması, bizim çoluk çocuğumuzu, gençlerimizi baştan çıkarıyor” diyorlardı. Sürülmesine, hicrete zorlanmasına sebep buydu. “Sen Mekke’de yaşayamazsın.” Niçin? “Okuduğun Kur’an, kıldığın namaz gönülleri çekiyor. Ağlamakla gönüllere giriyorsun!” O, çok ince bir insandır. Vefâtına yakın hastalığında Allah Rasûlü, “Ebû Bekir’e söyleyin, yerime namaz kıldırsın.” demişti. Bunun üzerine Âişe vâlidemiz der ki, “O ince kalplidir. Kur’an okurken ağlar o. Namaza durur ve ağlar!” Hz. Ömer, bunca şecaat ve sert yapısına rağmen, çok yufka yürekliydi. Bir kalbi kırığın yanında oturur, onunla hıçkıra hıçkıra ağlardı. Sahâbi diyor ki, çok defa namaz kıldırırken Kur’an okur, ağlar ve bayılırdı. Eve baygın insan gibi götürürdük, sonra da hasta ziyaret eder gibi ziyaretine gider gelirdik. 281
Hz. Ömer, kız kardeşi Fâtıma’nın evinde dinlediği âyetlerin tesirinde kalarak
274] 19/Meryem, 2, 16, 41, 51, 54, 56
275] 19/Meryem, 58
276] Ahmed Özer, Gözyaşları Dünyası, s. 148 vd.
277] Ahmed bin Hanbel, Kitabu’z Zühd, s. 61
278] 12/Yûsuf, 84
279] Ahmed bin Hanbel, Kitabu’z Zühd, s. 61
280] 19/Meryem, 58 ve öncesi
281] Şâmil İslâm Ansiklopedisi, c. 1, s. 52-53
- 62 -
KUR’AN KAVRAMLARI
ağlamış ve müslüman olmuştu.282 Hz. Ebû Bekir’in de yufka yürekli olduğu, Sevr mağarasında ağladığı, Hz. Peygamber’in vefât edeceğini sezince gözyaşı döktüğü bilinmektedir.283 Tebük seferine katılamayan Kâ’b bin Mâlik, Mürâre bin Rebî’ ve Hilâl bin Ümeyye kusurlarını affettirmek için hüngür hüngür ağlamışlardı.284
Hz. Fâtıma, ablası Rukiyye’nin kabri başında sessizce ağlar, Rasûlullah (s.a.s.) da mübârek elbisesinin ucuyla onun gözyaşlarını silerdi. Kâfirler Hz. Câbir ibn Abdullah’ın babasını Uhud’da işkenceyle şehid etmişler, Câbir ile bacısı, şehid babalarına sarılıp ağlamışlar ve Rasûlullah onları bundan alıkoymamıştır.
İslâm’a göre sadece insanlar ağlamaz; yer, gök, mü’minin gökyüzünde bulunan rızık ve amel kapıları, melekler, hayvanlar, diğer canlılar dahi ağlamaktadır. Firavun ve âl-i Firavun’un (denizde boğulup helâk olmasına) gök ve yer ağlamamış ve onların azapları ihmal edilmemiştir.285 Rasûlullah bir gün hutbe okurken, üzerinde bulunduğu hurma kütüğü inlemiş, o, mübârek elini kütüğün üzerine koyduğunda susmuş; Rasûlullah, o kütüğün, işittiği zikrullah için ağladığını söylemiştir. 286
Bekkâûn: İslâm tarihinde bekkâûn, yani ağlayanlar denilen yedi zat vardır. Bunlar, Tebük seferi öncesinde Rasûlullah’a gelerek gazâya katılmak istediklerini, fakat yiyecekleri ve binecek develeri olmadığını söylediklerinde Rasûlullah onlara binecek hayvan kalmadığını bildirmişti. Bu cevap üzerine onlar ağlayarak geri dönmüşlerdi. Bu mücâhidler hakkında şu âyet nâzil olmuştur: “Kendilerine binek sağlaman için sana geldiklerinde: ‘Sizi bindirecek bir binek bulamıyorum’ deyince, harcayıp infak edecek bir şey bulamadıklarından dolayı üzüntüden gözleri yaş dökerek dönen kimselere de (sorumluluk yoktur).”287 Bu zatların, Sâlim bin Umeyr, Uleyye bin Zeyd, Ebû Leylâ el Mâzinî, Seleme bin Sahr, Irbad bin Sâriye, bazı rivâyette Abdullah bin Mufaddal, Ma’kıl bin Yesâr veya Amr bin Gunme oldukları kaydedilmektedir. 288
Münâfıklar hakkında da Allah Teâlâ şu âyeti indirmiştir: “Allah’ın rasûlüne muhâlefet etmek için (sefere çıkmayıp) geri kalanlar, oturmaları ile sevindiler; mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad etmeyi çirkin gördüler; ‘bu sıcakta sefere çıkmayın’ dediler. De ki: ‘Cehennem ateşi daha sıcaktır!’ Keşke anlasalardı! Artık kazanmakta/işlemekte olduklarının karşılığı cezâ olarak çok ağlasınlar, az gülsünler!” 289
Ashâbın Allah Korkusundan Dolayı Ağlaması
“Siz bu söze mi hayret ediyor, gülüyor da ağlamıyorsunuz!”290 âyetleri nâzil olduğu zaman Suffe ashâbı, yanakları ıslanıncaya kadar gözyaşı döktüler. Onların iniltilerine Rasûlullah’ın da ağlaması üzerine diğer ashâb da ağlamaya başladı. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.s.): “Allah korkusundan dolayı ağlayan, cehenneme
282] İbn Hişâm, 1/230
283] Buhârî, Fezâilu’ Ashâbi’n-Nebî, 2; Müslim, Fezâilu’s-Sahâbe 2
284] İbn Hişâm, 4/945
285] 44/Duhan, 29
286] Buhârî, Menâkıb 25; Tirmizî, Cum’a 10, Menâkıb 6; Nesâî, Cum’a 17
287] 9/Tevbe, 92
288] Buhârî, Tecrid-i Sarih Tercümesi, 10/413
289] 9/Tevbe, 81-82; Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l Kur’an, c. 14, s. 141
290] 53/Necm, 59-60
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 63 -
girmez. Tevbe etmeksizin günahta ısrar eden kimse de cennete girmez. Eğer siz, günah işlemeseydiniz, Allah Teâlâ mutlaka günah işleyen bir kavim yaratır, onları affederdi.” buyurdu. 291
“Bunu yapamazsanız ki elbette yapamayacaksınız, kâfirler için hazırlanan ve yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten korkun!”292 âyetini Rasûlullah okudu ve şöyle dedi: “Cehennem kızarıncaya kadar bin sene yakıldı. Beyazlanıncaya kadar bin sene daha yakıldı. Simsiyah oluncaya kadar bin yıl daha yakıldı. O, alevi asla sönmeyen simsiyah bir ateş oldu.” Bunun üzerine, Rasûlullah’ın (s.a.s.) önünde bulunan bir zenci, yüksek sesle ağlamaya başladı. Cebrâil (a.s.) inerek: “Önündeki bu ağlayan kimdir?” diye sordu. Rasûlullah: “Habeşli bir adamdır” dedi ve onu övdü. Cebrâil (a.s.) de, Allah Teâlâ’nın şöyle buyurduğunu bildirdi: “İzzetim, celalım ve arşımın üstündeki makamım hakkı için, dünyada Benim korkumdan dolayı ağlayan kulumu, cennette çok güldüreceğim.” 293
Ali bin Ebû Tâlib’in torunu Hasan bin Muhammed’den: Ömer bin Hattab, cuma günü hutbede: Güneş yuvarlanıp devrildiği, yıldızlar döküldüğü, dağlar yerinden oynayıp yürüdüğü, develer salıverildiği, vahşi hayvanlar toplandığı, denizler kabardığı, Ruhlar (bedenlerle) birleştiği, diri diri gömülen kıza ‘hangi suç yüzünden öldürüldün?’ diye sorulduğu, defterler açıldığı, gökyüzünün perdesi kalktığı, cehennem alevlendiği ve cennet yaklaştırıldığı zaman, herkes ne hazırlamışsa onu bilecek.”294 âyetine kadar okudu, hüngür hüngür ağlamaktan ilerisine devam edemedi.”
Yine Hz. Ömer, “Rabbinin azâbı mutlaka gerçekleşecek, ona mâni olacak hiçbir şey yoktur.”295 âyetlerini okuyunca onların tesirinden rahatsızlandı ve yirmi gün yatakta yattı. Hz. Ömer, Kur’an okuduğunda, bazen boğazı tıkanır, yere düşünceye kadar ağlardı. Sonra da evine kapanırdı. 296
Osman bin Affan (r.a.), bir kabrin başında durduğu zaman gözyaşları sakallarını ıslatıncaya kadar ağlardı. 297
Abdullah bin Ömer, Mutaffifîn sûresini okudu: “İnsanlar, hesaba çekilmeleri, için, âlemlerin Rabbinin huzurunda durdukları zaman...”298 âyetine gelince düştü, ağlamaktan gerisini okuyamadı. 299
İbn Ömer (r.a.), Bakara sûresinin şu iki âyetini her okuduğunda ağlardı: “İçinizdekini açıklasanız da, gizleseniz de Allah sizi onunla hesaba çeker ve dilediğini bağışlar, dilediğine azab eder, Allah her şeye kaadirdir.” 300
Hz. Ömer bin Hattab’a, Kadisiye Savaşında alınan ganimetler getirildi. Hz. Ömer, ağlayarak ganimetleri elleriyle karıştırıyordu. Yanında bulunan Abdurrahman bin Avf: “Yâ emîra’l-Mü’minîn, bugün sevinilecek ve neşeli olunacak
291] Beyhakî, Terğîb 5/190
292] 2/Bakara, 24
293] Beyhakî, Terğîb 5/194
294] 81/Tekvîr, 1-14
295] 52/Tûr, 7-8
296] Hılye, 1/51
297] Tirmizî, Terğîb 5/322; Hılye, 1/61
298] 83/Mutaffifîn, 6
299] Müsned, Ahmed bin Hanbel, Sıfatu’s-Safve, 1/254
300] 2/Bakara, 284
- 64 -
KUR’AN KAVRAMLARI
bir gün, sen niçin ağlıyorsun?” diye sordu. Hz. Ömer: “Evet haklısın, fakat böyle büyük servete kavuşan toplumların arasına kin ve düşmanlık girer” diye cevap verdi. Sonra şöyle duâ etti: “Allah’ım, bu malın, Ömer’i denemek için bir fitne ve tuzak olmasından Sana sığınırım.” Daha sonra şu âyeti okudu: Onlar, verdiğimiz mallarla, evlâtlarla, kendilerine yardım edip iyiliklerine koştuğumuzu mu sanıyorlar? (Hayır) onlar farkında değiller.” 301
Abdurrahman bin Avf oruçluydu. Yemek getirdiler. Yemeği görünce şöyle dedi: “Benden daha hayırlı olan Mus’ab bin Umeyr şehid olduğunda kefen olarak bir küçük aba/örtüye sarıldı. Başı örtülünce ayakları, ayakları örtülünce de başı açıkta kalıyordu. Benden daha hayırlı olan Hamza da şehid olduğunda böyle olmuştu. Daha sonra servetimiz alabildiğine çoğaldı. İyiliklerimizin karşılığını bu dünyada almaktan ve âhirete bir şey kalmamasından korkarım” dedi ve ağlamaktan yemek yiyemedi. 302
İnsanlığın Derdiyle Dertlenip Hüzünlenmenin Göstergesi: Gözyaşı
İnsana ağlama ve gülme özelliğini veren Allah’tır. Gülmek ve ağlamak, insan varlığının sırlarından birisidir. Yapısı ve rûhî giriftliği bakımından insanın organik yapısından aşağı kalır yanı yoktur. Her iki olayın meydana gelmesinde hem organik faktörler, hem de psikolojik faktörler iç içe, yan yana faâliyet gösterir. İnsanı ağlatan ve güldüren, gülme ve ağlama sebeplerini yaratan Allah’tır. “Güldüren de O’dur, ağlatan da O’dur.”303 Gizli sırlar gereği, insanı bir olaya güldürürken, bir olaya ağlatır. Bu gün ağlattığı olaya, belki yarın güldürebilir. Ağlamak ve gülmek, değişen psikolojik hallerin, eşya ve ortamların, insan ruhunda hiçbir zaman aynı kalmayan değer ve arzuların bir sonucudur. Herkes, başına gelen şeylere bağlı olarak ağlar ve güler. Bazılarının ağladığı şeye bazıları gülebilir. Ağlamak ve gülmek, bazı kere aynı sebeple de olur. Önceleri bir şeye gülen insan, daha sonra güldüğü şeyin neticesini görerek ağlayabilir. Keşke yapmasaydım, gülmeseydim diyebilir. 304
Allah iki zıddı bir şahısta yaratmıştır. Bir kimseyi hem ağlatır, hem güldürür. Bu iki olay birbirine zıttır. Müfessirler, âyette geçen güldürme ve ağlatma olaylarını, mutlu etme ve hüzünlendirme olarak da değerlendirmişlerdir. 305
Hayatın her döneminde insanların tepkilerini göstermede özel yeri olan ağlamanın dinî hayatta da önemi vardır. Bütün semâvî dinlerde (ki asılları İslâm’dır) bugünkü şekilleri itibariyle bile aşırı derecede gülmek hoş karşılanmaz; buna karşılık ağlamak tavsiye edilir. Kur’an da az gülmeyi, çok ağlamayı tavsiye eder.306 Kur’an, ağlayarak yere kapanıp secde edenleri över ve bu hareketin huşûyu/saygı duygusunu arttırdığını ifade eder. Bu sûretle ince ve hassas kalbi över307 kaba ve duygusuz kalbi taşa benzeterek yerer. 308
301] 23/Mü’minûn, 55-56; Beyhakî, 6/358; Kenzu’l-Ummâl, 2/146
302] Buhârî; Hılye, 1/110
303] 53/Necm, 75
304] Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, s. 25
305] İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfı Y. c. 1, s. 473-474
306] 9/Tevbe, 82
307] 17/İsrâ, 109
308] 2/Bakara, 74; 3/Âl-i İmrân, 159; 22/Hacc, 35; 57/Hadîd, 16
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 65 -
Zâhidler üzüntüden, ârifler sevinçten ağlar. Ağlamanın sebebi, Allah korkusu ve sevgisi, cehennem, kıyâmet ve ölüm olabildiği gibi; dünya ile ilgili üzüntü ve acılar da olabilir. İslâm’da bedenî, âilevî, dünyevî felâket ve acılara ağlamayıp sabır ve tahammül göstermek tavsiye edilmekle birlikte, bu durumlarda taşkınlık yapmadan ağlamak yasaklanmamıştır. Buna karşılık “nevha” , yani isyânı andıracak şekilde bağırıp çağırarak, saçını başını yolarak ölü arkasından ağlamak kesin olarak haram kılınmıştır. Kalben üzülmek ve gözyaşı dökmekte ise dinen mahzur yoktur. Nitekim Hz. Peygamber, oğlu İbrâhim’in ölümüne ağladığı için kendisine hayretini ifade eden bir sahâbiye, “Kalbimizde acı, gözümüzde yaş var; ama dilimiz Allah’ın rızâsına aykırı bir söz söylemez”309 buyurmuşlardı.
İslâm’da dinî his ve heyecanla ağlamak tavsiye edilmiş ve bu tür ağlamalar karşılığında büyük sevap vaad edilmiştir. Meselâ, kimsenin bulunmadığı bir yerde Allah’ı zikredip ağlayan mü’minin âhirette Allah’ın özel lutfuna nâil olacağı,310 Allah korkusundan ağlayan kişinin cehennemden âzâd edileceği311, Allah korkusundan ağlayan, harama bakmayan ve Allah yolunda cihadda nöbet tutan kimselere cehennem ateşinin haram olduğu312 hadislerde belirtilmiştir.
Hz. Peygamber, “Kur’an hüzünle nâzil oldu; onu okurken veya dinlerken de hüzünlenip ağlayın veya ağlamaklı olun.”313 Nitekim kendisi de İbn Mes’ûd, Nisâ sûresi 41. âyetini okurken dolu dolu gözyaşı dökmüştür. 314
Hz. Ömer, kızkardeşi Fâtıma’nın evinde dinlediği âyetlerin tesirinde kalarak ağlamış ve müslüman olmuştu.315 Hz. Ebû Bekir’in de yufka yürekli olduğu, Sevr mağarasında ağladığı, Hz. Peygamber’in vefât edeceğini sezince gözyaşı döktüğü bilinmektedir.316 Hz. Peygamber, kendisine kurtuluşun yolunu soran Ukbe bin Âmir’e, işlediği günahlardan dolayı ağlamasını tavsiye etmişti.317 Tebük seferine katılamayan Kâ’b bin Mâlik, Mürâre bin Rebî’ ve Hilâl bin Ümeyye kusurlarını affettirmek için hüngür hüngür ağlamışlardı.318 İçinden gelerek ağlayamayanlara ağlar bir tavır takınmaları tavsiye edilmiştir. 319
“(Cennete girmeyi hak eden mü’minler şöyle) derler: ‘Bizden hüznü, tasayı gideren Allah’a hamd olsun. Doğrusu Rabbimiz çok bağışlayan, çok nimet verendir.”320; Allah’ı râzı etmeye koyulmuş mü’minin hüznü cennette bitecek. Bu gerçeği güçlendiren bir sözü de Allah Rasûlü vefâtı sırasında başucunda ağlamakta olan Fâtıma’sına söylüyordu: “Ağlama kızım, baban bir daha acı çekmeyecek!” Evet, o güne dek hep acı çekmişti. Çünkü o çok şey biliyordu. Onun bildiğini bilen her kim olsa öyle yapardı. O da öyle demiyor muydu: “Benim bildiğimi bilseydiniz az güler çok ağlardınız!”
309] Buhârî, Rekaik 24; Müslim, Zekât 91
310] Buhârî, Rekaik 24; Müslim, Zekât 91
311] Tirmizî, Fezâilu’l Cihâd 8, 12; Nesâî, Cihad 8
312] Dârimî, Cihad 15; Nesâî, Cihad 11
313] İbn Mâce, İkame 176
314] Buhârî, Fezâilu’l Kur’an 35; Müslim, Salâtu’l Müsâfirîn 247-248
315] İbn Hişâm, 1/230
316] Buhârî, Fezâilu’ Ashâbi’n-Nebî, 2; Müslim, Fezâilu’s-Sahâbe 2
317] Tirmizî, Zühd 60
318] İbn Mâce, İkame 176
319] İbn Mâce, Zühd 6; Müslim, Cihad 58; Mustafa İslâmoğlu, Yürek Devleti, s. 79 vd.
320] 35/Fâtır, 34
- 66 -
KUR’AN KAVRAMLARI
Onun bildikleri bir yana, ya onun yaşadıkları? Hem yetim, hem öksüz. Ardından bir bir kaybedilen dayanaklar: Abdulmuttalib, Ebû Tâlib, Hz. Hatice ve peş peşe gelen evlât acıları, ölümleri. Tabii bütün bunları bastıran da nübüvvetin ağır yüküydü. Bu nedenle o çok ağlamış, az gülmüştü.
Kan, ter, gözyaşı... Bu üç damla azizdir; bu üç damlanın karıştığı şey de azizdir. Neyin uğrunda olursa olsun, samimi olarak bir dâvâ uğruna dökülen kanların bile karşılıksız kaldığı görülmemiş. Ter de öyle; kim çalışarak ter dökmüş de karşılığını almamış? Bu ister mü’min ister kâfir olsun, yasa herkes için geçerli, “insan için” diyor Kur’an; “İnsan için yalnız çalıştığının karşılığı vardır.”321 Gözyaşı da öyle, zulme uğramış birinden dökülüyorsa o damla, düştüğü yeri yakacaktır. Bu üç damla bedeldir, bu bedel ödendiği zaman elde edilen şey meşrûlaşır. Kan, toprağın; ter, ekmeğin; gözyaşı, yüreğin bereketidir.
“Ve gülüyorsunuz da ağlamıyorsunuz.”322 Sahi, nasıl beceriyorsunuz bunu, diyor Kur’an; imanınızın, Kur’an’ınızın, coğrafyanızın esir edildiği, insanınızın mânevî bir soykırıma uğradığı, tüm değerlerinizin yağmalandığı, sayısız civanın yüreğinden vurulduğu bir ortamda hâlâ nasıl gülebiliyorsunuz, diye soruyor. Gerçekten, nasıl beceriyorsunuz bunu? Tabii ki, buna becermek demezler; gaflet derler, vurdumduymazlık derler, hamâkat derler...
Eğer bilseydik Önderimiz Efendimiz’in bildiğini, çok ağlayıp az gülerdik. O yakîn derecesinde biliyordu gadabı, kahrı, cehennemi. Bu gerçeklerin ârifiydi O. Biz de bunları “irfan” derecesinde bilseydik Onun gibi yapacak, çok ağlayacak, az gülecektik. Evet, bilseydik göğsümüzde nükleer bir güç merkezi taşıdığımızı ve bunun her gün üzerine yağan günahlarla paslandığını, bu pası çözecek tek kimya olan gözyaşını bir umman gibi salacaktık gecelerin koynuna.
Eğer bilseydik günah hedeflerini on ikiden vuran istiğfâr silâhının mermileri gözyaşıdır, gönlümüze gözümüzden bir ırmak bağlayacaktık. Eğer bilseydik duâlarımızı yüce makama tez ulaştırmanın en emin yolu, onlara gözyaşından kanatlar takmaktır, Yunus gibi “ağla gözlerim ağla, gülmezem ayruk” diyecektik. Eğer erseydik sırrına “Yevme lâ yenfau mâlun ve lâ benûn (O günde malın da evlâtların da faydası olmaz)” ifadesinin, bir “kalb-i selîm’e sahip olmak için, değil birkaç damla yaşı, bir çift gözü bile fedâ edecektik.
Eğer bilseydik her gün en çok kullandığımız organların başında elimiz, zihnimiz ve kalbimiz gelir; bu üçü içerisinden de en çok kullandığımız ve kirlettiğimiz kalbimizdir. Onu pislik içerisinde koyduğumuz için, Allah korkusundan dökülen yaşlarla yıkamadığımız için hayıflanacaktık. Eğer imanın neler çektiğini onun yerinde olup anlayabilseydik, ağlayabilirdik. İhsan düzeyinde inansaydık Allah’a, azaba, ikaaba, mîzana, hesâba, gözümüzden yaş değil; kan akıtırdık. Öyle buyurmuştu ya Yesrib’li delikanlı için Rasûlullah (s.a.s.) Efendimiz: “Allah korkusu, kardeşinizin yüreğini dağladı.”
Evet, bütün bunları anlayabilseydik, ağlayabilecektik. “Melâli bilmeyen nesle âşinâ değiliz” diyordu Hâşim. Biz âşinâ olduk ey şâir, hem de öylesine âşinâ olduk ki, bu İslâm irfanının nebevî yöntemlerini “romantizm” sayanlar bile çıktı içimizden. Hissizliğin, duygusuzluğun bir tek mâzereti var: Kalp katılığı; o da
321] 53/Necm, 39
322] 53/Necm, 60
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 67 -
meşru değil.
“Şarkı görmez, garbı bilmez, edepten yok pâyesi
Bir utanmaz yüz, yaşarmaz göz, bütün sermâyesi.”
Anlayamayanlar, ağlayamazlar; hatta ağlanacak hallerine gülerler. İşte biz böyle olduk. 323
Psikoloji ve Sağlık Açısından Ağlamanın Önemi
Bilim adamları gözyaşını, gözü mikrobik hastalıklardan koruyan, tahriş edici maddelerin tesirini ortadan kaldıran ve gözü ıslak tutan bir vücut sıvısı olarak tarif ederler. Fakat duygusal sebeplerle meydana gelen gözyaşının açıklamasını şâirlere bırakırlar.
Araştırmalar, gözyaşının, ağlama esnasında insandaki moral bozukluğunu giderdiğini ortaya çıkarmıştır. İnsan, genellikle “ağla, rahatlarsın” deyim ve tavsiyesini kullanmasına rağmen, ağlamanın ne işe yaradığını tam olarak bilememektedir. W. Frey, ağlama sırasında insanın gözyaşı ile vücutta strese sebep olan maddeleri attığını iddia etmekte ve teorisini ispatlamak için, birtakım deliller ileri sürmektedir. Gözyaşının salgılanmasını düzenleyen salgı bezleri vücuttaki manganezi yoğunlaştırarak dışarı atarlar. İnsanda mizaç değişikliklerine sebep olduğu bilinen manganez, gözyaşında kandaki miktarından otuz kat daha fazladır.
Bilim adamlarına göre son tesbitler, iki türlü gözyaşı bulunduğunu göstermiştir. Birincisi, tahriş edici maddelerin meydana getirdiği gözyaşı, ikincisi hissî/duygusal sebeplerin meydana getirdiği gözyaşıdır. Duygusal sebeplerle akan gözyaşının içeriğinin diğerinden farklı olduğu ve hissî gözyaşlarının % 24 oranında daha fazla protein içerdiği gösterilmiştir. Stres esnasında salgılanan üç madde; lösin-enkefalin (ağrı hissini düzenler), ACTH (strese cevabın başlamasına sebep olur) ve prolaktin (memelilerde süt üretimini düzenler) iki tür gözyaşında da bulunmuştur. Prolaktin, süt salgılanmasının yanında gözyaşı salgılanmasını da temin eder. Böylece, ağlamanın cinsiyete göre farklılık göstermesi ve kadınların daha çok ağlamasının sebebi anlaşılmıştır.
Evet, kadın ve erkek arasında ağlama sıklığı açısından önemli farklar vardır. Bir aylık bir sürede kadınlar, erkeklerden 4 kat daha fazla ağladıklarını ifade etmişlerdir. Kadınların kanındaki prolaktin seviyesi erkeğinkinden % 60 daha fazladır. Hâlbuki, kız ve erkek çocuklarda prolaktin seviyeleri ve ağlama sıklığı aynıdır. Kadınlarda 55 yaşından sonra prolaktin seviyesi düşer ve göz kuruluğu başlar. Yaşlı kadınlarda göz kuruluğu sendromuna sıkça rastlanması bundandır. Bu durumda, gözyaşı bezleri kâfi miktarda yaş salgılayamadığı için göz, yeterince ıslanıp kayganlaşamaz. Ancak bu kadınlar, normalde göz kuruluğundan bahsetseler bile, hissî durumlarda zor da olsa yine ağlayabilmektedirler. Hatta birçok hasta, göz kuruluğundan kurtulmak için duygusal şeyleri hatırlayıp kendilerini ağlamaya zorlayarak gözlerini ıslatır. Bu tür hastalarda hissî gözyaşlarının meydana gelmediği, buna karşılık tahriş edici sebeplerle meydana gelen gözyaşının aktığı görülür.
323] Hakkı Gökbel, Sızıntı’dan Tıbbî Gerçekler, T.Ö.V. Y. s. 267 vd.
- 68 -
KUR’AN KAVRAMLARI
Araştırmanın enteresan neticelerinden birisi de kadınların % 85’inin, erkeklerin % 73’ünün ağladıktan sonra kendilerini daha iyi hissettikleri idi. Ayrıca ağlamamız lâzım geldiğinde duygularımızı bastıracak olursak fizikî ve psikolojik olarak kendimizi daha kötü hissedeceğimiz de bilim adamlarının görüşleri arasındadır.
Pitsburg Hemşire Okulunda yapılan bir araştırma, sağlıklı insanların, ülserli hastalardan ve bağırsak rahatsızlığı bulunanlardan daha kolay ağlayabildiklerini gösterdi. Bundan da anlaşılıyor ki, ağlayamayanlar mide ve bağırsak hastalıkları gibi birçok hastalığa daha fazla yakalanmaktadır. Bir belirtisi ağlayamamak olan irsî disotonomi hastalığına yakalanan çocuklar, duygusal açıdan stresli olaylara karşı da dayanıksızdırlar. Bütün bu araştırmaların neticesi olarak şu söylenebilir: Strese direnç göstermede hissî gözyaşının önemi çok büyüktür.
İnsanın mânâ dünyasında olgunluğunu gösteren ağlamak, fizyolojik etkilerde de kendini gösterir. Duygusal gözyaşı, stresten kurtulmanın en belirgin ifadesi, bir boşalma ve yeniden dolmayı özleyişin dile getirilişidir.
Minnessota Üniversitesinden William Frey, insan gözyaşlarının gerginliğe ve strese sebep olan kimyevî maddeleri temizleyip dışarı atmak sûretiyle, rûhî sıkıntıyı gidererek insanı rahatlattığını ve ferahlattığını açıklamıştı. Eski Sovyetler Birliği Tıbbî İlimler Akademisinden bir grup araştırmacı, gözyaşlarının fizikî olarak da insanı iyileştirdiğini tesbit etmişlerdir. Bu çalışmalarında araştırmacılar, bazı laboratuar hayvanlarının derilerinde yaralar açtılar ve sonra onları sinirlendirecek ve ağlamaya sevk edecek hareketler yaptılar. Basit bir ağlama hâdisesi neticesinde yaraların iyileşme hızının büyük bir oranda arttığını müşâhede ettiler. Bazı durumlarda yaraları iyileştirmek için gerekli olan zaman, 12 güne kadar düşürülebildi. Gözyaşı guddeleri çıkarılmış olan hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda ise yaraların iyileşme hızının oldukça yavaşladığı görüldü.
Bilim adamları gözyaşı guddelerinin, kan dolaşım sistemine bazı kimyevî maddeler ifraz ettiğini, bu maddelerin ise vücutta iyileştirici etkiye sahip olduklarını söylemektedirler. Henüz tam bir laboratuar kontrolünden geçirilmemiş ve tam olarak tesbit edilememiş olmakla beraber, bilim adamları bu maddelerin en azından deri üzerinde faydalı bir tesirinin olduğunu kabul etmektedir.
Kâinatta hiçbir canlı abes olmadığı gibi, icrâ ettiği olayları da neticesiz ve ibretsiz değildir. Gözü veren Zat, ona ait şeyleri de en güzel sûrette yaratmıştır. Küçük bir canlının hem rûhî, hem de cismânî ihtiyacını gözyaşı guddeleri ile telâfi ve tedârik eden Zat, acaba evrenin halifesi olan insanın Hak katında yüce olan gözyaşlarını hiç neticesiz bırakır mı? 324
Tıbbî araştırmalar, rahatça ağlayabilen kişilerin daha sağlıklı bir hayat sürdüğünü göstermektedir. Kişinin keder ve elemden ağlayıp içini dökmekle, büyük ölçüde rahatlayacağı öteden beri bilinmektedir. Ağlamanın ayrıca kan dolaşımı ve solunum sistemine de iyi bir fizikî çalışma sağladığı, bilim adamları tarafından belirtilmektedir.
Gözyaşları kendi başına bir ilaç özelliği göstermektedir. Zira gözyaşlarının zararlı bakteri ve virüsleri öldüren bir enzimi içerdiği, uzun zamandır
324] Hakkı Gökbel, Sızıntı’dan Tıbbî Gerçekler, T.Ö.V. Y. s. 267 vd.
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 69 -
bilinmektedir. Kalp hastalıkları, pektik ülser, kolit, deri döküntüleri ve gerilimlerin yol açtığı pek çok hastalığın kaynağı, içe dökülmüş, yani bastırılmış gözyaşları olabilir. Günümüzde, erkeklerin çalıştığı pek çok işte çalışmak zorunda kalan hanımlar, erkeklerle aynı baskılar altında kalmakta ve bunları kontrol etmeye mecbur olmaktadır; bu da çalışan kadınların çok daha stresli olmasını neticelendirmektedir.
Oysa, ağlamak; gülmek gibi, duygunun bir çeşit dışa vurulma şeklidir. 1972’de Amerika’da yapılan bir araştırmaya göre, artık erkeklerin ağlaması da, toplumun kabul ettiği bir olay olmaya başlamıştır. Başka birini ağlarken gördüğümüzde ilk tepkimiz “ağlama!” demektir. Bunun başlıca sebebi, ona yardım edemediğimiz için kendimizi suçlu hissetmemizdir. Ağlamak, ıstırap çekmekte olduğumuzu açıkça ortaya koymaktadır. Fakat toplumumuzda her türlü dert ve ıstırap gizlenmeye çalışılmakta ve insanlar, daima iyi durumda oldukları intibaını vermek istemektedir.
Wisconsin Marquette Üniversitesi psikiyatri bölümünden Prof. Margaret Crepau, ağlamakla sağlık arasında bir alâka olup olmadığını araştırmak üzere üç grup hasta üzerinde çalıştı. Bu üç gruptan birincisinde ülserli, ikincisinde kolitli (ki bu hastalıklar gerilim sonucunda ortaya çıkmıştı) ve üçüncüsünde sağlıklı kişiler bulunmaktaydı. Kolitli ve ülserli hastalar nâdiren ağladıklarını, ayrıca kendilerini tutabilirlerse hiçbir zaman ağlamayacaklarını belirttiler. Pek çoğu ise, ağladıklarında çocuk gibi azarlandıklarını, ağlamanın kontrolü kaybetmek demek olduğunu ve böyle görünmeyi hiç istemediklerini yazdılar. Crepau, bunların dış kontrolü muhafaza ederken, iç kontrolü kaybettiklerini ve bundan da dokuların zarar gördüğünü söylemektedir. Yani artan sindirim salgıları, mide iç mukozasını delerek zarar vermektedir.
Günde ortalama on üç bin defa gözlerimizi kırparız. Gözyaşı olarak ortaya çıkan terkip; su, müküs, yağ, protein, tuz ve lizozim isimli mikrop öldürücü enzim; kornea, burun ve boğazdaki mukoz membran üzerinde devamlı salgılanarak nemlendirme görevini görürken, bu organları ayrıca zararlı bakteri ve virüslerden de temizlemektedir. Ağladığımız zaman gözyaşı bezlerinden gelen gözyaşları, her iki gözün dış köşesinden akarak göz üzerine dağıtılır ve gözün üstünü yıkar. Ayrıca göz kapaklarından burun kanalına drene olarak burun ve boğazdan akar. Ağladığımız zaman burnumuzu çekmemizin sebebi budur. Burun içine olan akış yeteri kadar hızlı olmadığı zaman, gözyaşları taşıp akarak yanaklardan süzülür.
Ağlama; dolaşım, solunum, damar ve sinir sistemini uyarır. Nabız hızlanır, kan basıncı yükselir. Yutağın kasılması boğazda bir tıkanıklık hissi uyandırırken, diyaframın kasılmasıyla da hıçkırık başlar. Şiddetli bir öksürme ile akciğerden dışarıya saatte 70 mil süratle hava atılır. Kısa süreli ağlama, iyi bir egzersizdir. Bunun da ötesinde göz, burun ve yüzü yıkayan ılık tuzlu su, ana rahmindeki amnion sıvısına benzer. Ağlamak, gerilimi azaltarak kendimizi yenilemiş ve tazelenmiş hissetmemizi sağlar.
Ağlar gibi olduğumuzda ağlamamak için çabalarsak, ense-çene ve göğüs kasları kasılır. Dolayısıyla soluğumuzu tutarız. Bu durumda da, ağlarken olduğu gibi burun tıkanır ve burna kan toplanmaya başlar. Gözyaşları, burun kanalı ile burnun içine drene edilerek basınç düşürülmedikçe, burun tıkalı kalacaktır.
- 70 -
KUR’AN KAVRAMLARI
Tıkanıklık halinin uzaması durumunda ise, burnun virüslere karşı olan direnci zayıflayacaktır. Bu sebeple bazı araştırmacılar, ağlamayan kişilerin daha fazla nezle olduğuna inanırlar. Tabiidir ki bunların hiçbiri, sağlıklı olmak için her zaman ağlamak gerekir anlamına gelmez. Bazı insanlar gözyaşının getirdiği rahatlığı, duâ ederek, bazıları ise sağa sola bağırıp deşarj olarak duyabilirler. Fakat bu yolların hiç biri ağlamak kadar tedavi edici değildir.
Bebekler doğar doğmaz ağlamaya başlarlar. Bu gözyaşları hissî değildir. Ve altı hafta boyunca akıtılan gözyaşları da yine duygusal olmayacaktır. Bu göz sulanmaları, merkezî sinir sistemi olgunlaşınca gerçek gözyaşına dönüşecektir. Antropolojist Ashlyen Montegu’ya göre, gözyaşı dökmeden hıçkırarak ağlandığı zaman fazla hava yutulacak, bu da mukoz membranı kurutacak, dolayısıyla bütün vücut enfeksiyona mâruz kalabilecektir. Çünkü mukoz membranda virüs ve bakteri öldürücü enzimlerin bulunduğu nemli bir müküs vardır. Mesaj oldukça açıktır; demek ki gözyaşı dökmeden ağlayanlar, büyük tehlikelere mâruzdur.
Ağlama, ilk lisanımızdır. Bebekteki değişik ağlamalar; acıktım, altımı değiştir, kucağına al gibi basit ihtiyaçları haber veren değişik mesajlar taşır. Ağlama, oldukça kompleks mesajları haber verebilir. Yapılan araştırmalar, ağlamanın bebeklerin rahatsızlıkları ile alâkalı ipuçları taşıyabileceğini gösterdi. Bebek ağlamalarındaki şifreleri çözmek amacıyla, artık bilgisayarlar kullanılıyor. Bu cihazlara hasta ve normal bebeklerin ağlamaları kaydedilmektedir. Bilgisayar, yeni kaydedilen bir ağlamayı, daha önceden kaydedilmiş hastalıklı çocuk ağlamaları ile kıyaslanmakta ve ortak karakteristikleri teşhis etmek sûretiyle analiz yapmaktadır. Bebeklerin ağlamalarındaki farklılık, normal insan kulağı ile fark edilememekle birlikte, bilgisayar bu farklılığı teşhis etmekte ve bebeğin rahatsızlığına ait ipuçları vermektedir.
Kızını evlendiren bir anne gibi pek çok insan, mutlu oldukları zaman da ağlar. Eğer duygulandığımızda gözyaşı dökerek ağlamaz veya ağlamamak için çaba sarfedersek, kontrolümüzü kaybeder ve pek çok hastalığı dâvet etmiş oluruz. Duygulandığımızda ağlamak için fazla direnmemeliyiz. 325
Müslümanların his dünyası geniştir/geniş olmalıdır. Onlar tefekkür ederler, Allah’ın Kur’an’daki âyetleriyle duygulandıkları gibi, kendi içlerindeki ve âlemde çevrelerindeki mûcizevî özellikleri, yani Allah’ın farklı âyetlerini de düşünürler ve gönülleri ürperir, duyguları zenginleşir. Ayrıca Müslümanların ve İslâm dâvâsının dertleriyle dertlenirler. O güzelim gözyaşları, gökten inen rahmet gibi gözlerinden boşanır, kendileri için dünyevî ve uhrevî rahmet olur.
Gözyaşı Stres Düşmanıdır
Bir beşer olarak bize düşen insanî bir görev de ağlamamız, gözyaşı dökmemizdir. Ama artık gözler eskisi kadar yaşarmıyor. Gözlerin kuruması da kuru göz hastalığını ve diğer göz rahatsızlıklarını artırıyor.
Eskiden gözyaşının meydana gelmeyişi ile ilgili problemler; belirli iltihaplar, yaralanmalar veya A vitamini eksikliğinden meydana gelirdi. Ama şimdi göz kuruluğu hastalığının giderek artması buna benzer sebeplerle izah edilemiyor.
325] Âdem Tatlı, Mehmet Dikmen, Merak Ettiklerimiz, s. 361-364
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 71 -
Bunun için de göz doktorları konferans ve kongrelerinde bununla çok ilgilenmeye başladılar. Eğer gönüller kurursa, kalpler rikkate gelmezse, şefkat ve merhamet duyguları ortadan kalkarsa, elbette göz pınarlarının kuruması kaçınılmaz olacaktır.
Cenâb-ı Allah gözün dış tarafında kalacak şekilde üst göz kapakları altına gözyaşı bezleri yerleştirmiştir. Normal şartlar altında bu bezlerden gelen sıvı, ince bir tabaka şeklinde merceğin üzerine yayılır. Gözü bakterilerden, birçok zararlı maddelerden korur ve korneayı oksijenle besler. Gözyaşı, her göz kırpmada merceğin üzerine yeniden yayılır. Bu sıvı tabakası inceldiğinde zarurî olarak göz kapaklarını hareket ettirme ihtiyacı doğar. Eğer bir insan çok sık aralıklarla gözlerini kırpıyorsa, bu bir hastalık habercisi olabilir.
Gözyaşı eksikliği olanlarda göz kapaklarının her açılıp kapanışında, sanki mercek önünde kum taneleri birikmiş gibi sancı meydana gelir. Böyle durumlarda sancıları önlemek için göze yapay gözyaşı damlatılır. Böyle kuru göz rahatsızlığı çekenlerde gözün ön kısmını kaplayan tabaka, görevini tam yapamaz. Daha ileri durumlarda mercek bulanıklığına ve hatta körlüğe bile sebep olabilir.
Günümüzde gözyaşı eksikliği çeken hasta sayısında öyle artma var ki, eczahanelerde satılan sun’î/yapay gözyaşı, toplam göz ilacı tüketiminin yarısını meydana getirmektedir. Ancak göze damlatılan bu sıvılar, doğal gözyaşının yerini asla dolduramıyor. Tabiî/doğal gözyaşı, sadece oksijen ve hidrojenden meydana gelmiyor. Allah o fındık büyüklüğündeki gözyaşı torbalarını öyle mükemmel bir laboratuar şeklinde tanzim etmiş ki, bir gözyaşında bulunması gereken bütün maddeler kusursuz imal ediliyor. Bunlar, 60’tan fazla protein bileşiği, mangan, bakır, klor ve fosfor, amonyak ve bikarbonat maddelerdir.
Gözyaşının İyileştirme Gücü: İyi bir ağlamanın kendimizi daha iyi hissetmemize sebep olduğunu gösteren gerçekten ilmî deliller var. W. H. Frey’in araştırmaları göstermiştir ki, bir insan kötü durumdayken ve üzüntülüyken vücudunda toksit (zehir) hormonları meydana gelir. Bu da onun duygularına menfî tesir ederek daha da kötüleşir. Ancak Frey, gözyaşlarında bu hormonların ve ayrıca beden tarafından üretilen bir ağrı sıvısının bulunduğunu keşfetmiştir. Eğer bu hormonlar vücutta fazla bulunursa sindirim sistemi bozukluklarına da sebep olabiliyor. Ağlayan bir insan, gözyaşlarıyla birlikte bu zararlı maddeleri de vücuttan dışarı atmaktadır. İşte ağladıktan sonra bir insanın kendisini iyi hissetmesinin bir sebebi budur.
İnsan nasıl ki ter ve idrarla vücudundaki zararlı maddeleri dışarı atıyorsa, gözyaşlarıyla da aynı şeyi yapmaktadır. Bu sebeple uzmanlar, ağlamayı sadece stres açısından değil; genel sağlık bakımından da çok önemli görüyorlar. Amerika’da yapılan araştırmalar göstermiştir ki, yeteri kadar ağlamayan insanlar, kalp rahatsızlığına, dolaşım bozukluğuna, vereme, mide rahatsızlığına vb. birçok hastalığa karşı daha korumasız kalıyorlar.
Ağlamak, gözümüzü yabancı maddelerden de koruyor. Gözyaşı, gözümüze gitmiş toz, küçük kum vs. gibi tahriş edici zararlı maddeleri dışarı atıyor ve gözümüzü yıkıyor. Gözyaşı, soğan doğradığımız zaman da bize hizmet eder. Soğan kesilince kimyevî bir madde (thiopropanal-S-oxide) çıkartır. Bu madde su ile reaksiyon göstererek gözümüzde sülfirik asit meydana getirir. Elbette bu da
- 72 -
KUR’AN KAVRAMLARI
gözümüzü yakar ve zarar verir. Bu terkip henüz zarar vermeden gözyaşı, onu dışarı atar. Birçok sebepten dolayı ağlarız; meselâ mutsuzluktan, hayal kırıklığından, öfkeden, hatta neşe ve gülmeden. Ama görüldüğü gibi ağlamak, vücudumuz ve zihnimiz için yapabileceğimiz en iyi şeylerden biridir.
Ağlamakla insan, hapsedilmiş duygularını dışarı vurur. Ağlamak öyle önemli bir duygusal boşalmadır ki, neticede insan kendisini daha sakin ve daha iyi hissederek meselesini daha iyi halleder. Hatta iyice bir ağlama sonunda insan, içindeki korkulardan ve endişelerden de kurtulabilir. İnsanın gözyaşını tutarak ağlamamaya çalışması iyi değildir. Bastırılan duygular onu öyle etkiler ve bunaltır ki, problemleri ona aslından daha büyük görünmeye başlar.
Ağlamak insanı gerginlikten kurtarır. Eğer dikkat etmişsek görmüşüzdür, ağlamadan önce insan, öfkeden dolayı çoğunlukla yumruğunu sıkar. Ağlayınca sanki ılık su ile doldurulmuş bir banyo küvetine girmiş gibi elleri ve bütün vücudu gevşer. Ağlamak, insanoğlunun sahip olduğu en güçlü mesaj araçlarından biridir. Meselâ, ağlayan insan, demek ister ki, bazıları ona karşı davranışlarında çok ileri gittiler veya bazı şeyler onun için çok önemlidir ki ağlıyor.
Ağlanılacak Asıl Sebep: Gözümüzün, vücudumuzun ve ruh dünyamızın sağlığı gösteriyor ki, insan duygusal bir varlıktır. O, zaman zaman duygulanmaya, rikkate gelmeye ve sonuçta ağlamaya muhtaçtır. Taş kalplilik, merhametsizlik, bencillik, insanlığın derdi ve bunalımı karşısında ıstırapsızlık, insan fıtratına aykırıdır. İşte bunun için Peygamber Efendimiz (s.a.s.): “Ürpermeyen kalpten, yaşarmayan gözden Sana sığınırım Allah’ım!” diye yalvarmıştır.
Ağlamak, mahcup olunacak ayıp bir şey değildir. Bilakis insan olmamızın gereğidir. Bu dünya gülme, zevk alma yeri olmadığından, insan Rabbine karşı ağlayarak yalvarmak için yaratılmıştır. Cenâb-ı Hak çok büyüktür. İnsan ne kadar tekâmül ederse etsin, ne kadar çok yakîn kazanırsa kazansın, o nisbette kusurunu ve zayıflığını anlar. Bu da onu hüzünlenmeye, gözyaşı dökmeye sevkeder. Tabiî böyle bir hüzün ve gözyaşı da Cenâb-ı Hak’ın rahmetini ve inâyetini daha çok çeker. Kalp mutmain olur, ruh huzura erer.
İnsan bu dünyaya imtihan kasdıyla, sınavın sonucuna göre ya sonsuz bir saâdeti kazanmak veya sonsuz bir azaba dûçar olmak için gönderilmiştir. Kabirden geçecek, mahşerde de öyle çetin durumla karşılaşacak ki, bu dünyada evlâdı için canını bile fedâ eden anneler, çocuklarından kaçacaklardır.326 Ebedî cennet hayatı imtihanını kaybeden kimse, “keşke toprak olsaydım”327 diyerek pişmanlıktan yanıp tutuşacaktır.
İşte bu dehşetli sınavı kaybetme ve Cehennem ateşine düşme korkusuyla ağlamalıyız. Allah Rasûlü, bu konuda şöyle buyuruyorlar: “Mahşerde, Cehennem kıvılcımları insanları kovaladığı zaman, Cebrâil (a.s.), elinde bir bardak sıvı ile görünür. Ona, ‘bu ne?’ diye sorarım ve bana şöyle cevap verir: ‘Bu mü’min kulların Allah korkusuyla ağlayıp gözlerinden döktükleri gözyaşlarıdır ve şu korkunç kıvılcımları söndürecek tek şeydir.”
İnsanın kalp burukluğundan veya kaybettiği dünyevî şeyler için ağlaması
326] 80/Abese, 34-36
327] 78/Nebe’, 40
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 73 -
sağlığına faydalıdır. Ama asıl makbul olan ağlama, Allah korkusundan veya Allah sevgisinden ağlamadır. Eğer bir insan, İslâm’ı yaşamada gösterdiği kusurları karşısında göreceği azap ihtimaliyle ağlayamıyorsa, bu onun için bir musîbettir. Bunun için Peygamber Efendimiz: “Kur’an okurken ağlayın; eğer ağlayamıyorsanız ağlar gibi yapın” buyurmuşlardır. Bir başka hadiste de: “Kur’an okurken kusurlarınıza ve ilerideki tehlikelere karşı üzüntünüzü gösteriniz” buyurulmuştur.
Evet, insan özellikle Kur’an okurken ağlamaya çalışmalıdır. Ağlayamıyorsa ağlıyor gibi yaparak ağlama alıştırmaları yapmalıdır. Muvaffak olamıyorsa, bilmelidir ki bu özellik kalp katılığı ile ilgilidir; bu musîbete üzüntü duymalı, içi ağlamalıdır. 328
Ağlamanın Zıddı; Gülme
Klâsik kaynaklarda genellikle, “sevincin veya psikolojik açıdan rahatlamanın bir ifadesi olarak dişler görünecek biçimde yüzün gerilmesi” şeklinde tarif edilen gülmenin hafif derecede olanına tebessüm, yüksek sesle olanına kahkaha denildiği belirtilir.
Kur’ân-ı Kerim’deki bazı örneklerden, insanın sevindirici bir haber, ilginç bir gelişme karşısında gülmesinin tabiî olduğu anlaşılmaktadır.329 Güldürenin de ağlatanın da Allah olduğunu ifade eden âyet,330 hem gülme ve ağlamanın tabiîliğini, hem de aynı varlıkta zıt tabiatları yaratan kudretin büyüklüğünü belirtmektedir. Bazı gülme çeşidinin, bir alay ve aşağılama ifadesi olduğuna işaret eden âyetler de vardır. 331
Dünyada müşrikler alaycı tavırlarla mü’minlere gülmüşlerdi; âhirette ise gülme sırası mü’minlere gelecek332 ve o gün bazı yüzler gülerken bazı yüzleri keder kaplayacaktır. 333
Gülme, insana has bir davranış olarak aynı zamanda insan karakterini belirleyici bir nitelik ve beşerî ilişkilerde sıkça görülen bir tavır olmasından dolayı, İslâm ahlâkıyla ilgili kaynaklar bu kavramı inceleme konusu yapmıştır. Hz. Peygamber’in nükteli sözler, ilginç çelişkiler, sürpriz gelişmeler ve diğer bazı hareketler karşısında tebessüm ettiğine ve güldüğüne dair hadisler vardır. Bu hadisler, onun yumuşak tabiatının yanı sıra hoşgörüsünü de yansıtmaktadır. Ancak, söz konusu hadislerde Rasûl-i Ekrem’in gülmesinin tebessüm şeklinde olduğu, ayrıca güleryüzlü oluşuyla yanındakilere sevinç ve huzur verdiği belirtilir. Peygamberimiz çok gülmediği gibi, çok gülmeyi kerih görürdü. O şöyle buyurmuştur: “Çok gülmek kalbi öldürür.334 Bu ve benzeri ikaz mâhiyetindeki hadisler esas alınarak gülme fiili, daima ihtiyat kaydıyla mütâlaa edilmiştir.
Konuyla ilgili hadisleri de dikkate alan İslâm ahlâkçıları, yerinde, aşırıya kaçmayan ve tebessüm ederek gülmenin (gülümsemenin) hem insan tabiatına hem de ahlâka ve edebe uygun olduğunu belirtirler. Gülmenin zihnin düşünme
328] H. Hüseyin Korkmaz, Sağlıklı Yaşama ve Başarı, s. 55 vd.
329] bk. 11/Hûd, 71; 27/Neml, 18-19
330] 53/Necm, 43
331] 23/Mü’min, 109-110; 43/Zuhruf, 47; 53/Necm, 59-60
332] 83/Mutaffifîn, 29-36
333] 80/Abese, 38-41
334] Tirmizî, Zühd 2; İbn Mâce, Zühd 19
- 74 -
KUR’AN KAVRAMLARI
faaliyetinin ortaya çıkardığı bir tepki olduğu, düşünme gibi gülmenin de yalnız insanda görüldüğü, fakat mizah gibi gülmede de dengeyi korumanın güç olduğu kaynaklarda vurgulanır.
Bundan dolayı ahlâkçılar, normal şartlarda gülmemenin veya gülme eğilimini bastırmanın insanı sevimsizleştirdiğine, ancak çok gülmenin de kişinin şahsiyet ve vakarını zedelemek, önemli meseleleri ciddiye almamak, gaflete yol açmak gibi sonuçlar doğurduğuna, özellikle ağır şakalar yaparak, alay ve gıybet ederek gülmenin insanlar arasında düşmanlığa yol açtığına dikkat çekmişlerdir.
Bazı İslâmî kaynaklarda ve özellikle tasavvufî eserlerde gülme, kalbi katılaştıran, âhireti unutturan bir davranış olarak değerlendirilmiş, ağlayarak gözyaşı dökme veya hüzünlü görünme, ruh selâmeti için gerekli kabul edilmiştir. 335
Hangi Gülme Faydalıdır?
“Bir kahkaha, bir kilo pirzolaya bedeldir” , “Gülme bir hürriyet patlamasıdır” gibi sözler edilir. Tabiî bunlar rastgele söylenmiş sözlerdir. Gülmek çok karmaşık bir olaydır. Birbirlerinden kesin olarak farklı olan gülme çeşitlerinin bazısı faydalı, bazısı da zararlıdır. Çılgınca gülmeler, kalpte hasar meydana getirir. 1988’de Danimarka’nın başşehri Kopenhag’da M. Crichton, bir komedi filmi seyrediyordu. Adamcağız öyle bir gülme krizine tutuldu ki, yıldırım çarpmış gibi ölüverdi. Gerçi, kendisi kalp hastasıydı, ama ölümüne çılgınca gülüşünün sebep olduğu anlaşılmıştı. Tabii, kapitalizm bunu da ticarete ve reklâma döktü. Bu acıklı olaydan sonra film çok meşhur oldu ve kapalı gişe gösterilmeye başlandı.
İnsan davranışlarını tetkik eden mütehassıslar; çılgın gülme, kahkaha ve gülümsemeyi birbirinden net olarak ayırıyorlar. İngiliz Cambridge Üniversitesinden Prof. Van Hoof, gülme çeşitlerinin bir katalogunu hazırlamıştır. Çılgınca gülmede göz yaşarır. Yüzde kızarma ve terleme başlar. Hatta kalp atışlarında hızlanma görülür. Diğer gülme şekli, gürültülü kahkaha patlatanların ağızları iyice açılır. Başlarını da arkaya iyice attıklarından, gülmelerine sebep olan insana ve başka şeylere dikkatlerini veremez hale gelirler. Bir de dişlerin iyice göründüğü orta dereceli gülme (tebessüm) var ki Van Hoof, “bunu diğer aşırı gülmelerle karıştırmamak gerekir” diyor.
Hz. Peygamber (s.a.s.), 14 asır evvel gülme hususunda da rehber olmuş, tebessümden daha ileri bir gülme göstermemiştir. Hadis kitaplarının rivâyetine göre, Önderimiz, sadece dişleri görülünceye kadar güler, daha ileri gitmezdi. Hz. Âişe (r.a.), O’nun hiçbir zaman kahkahaya varan bir gülüşünü görmediğini bildirir.
M. Crichton’un çılgınca gülüşü, ölümüne sebep olmuştu; ama tebessüm öyle değil. Bugün Güney Koreli yoga ustaları, açtıkları kurslarda gülümsemeyi öğreterek çağımızın hastalığı olarak bilinen strese çare bulmaya çalışıyorlar. Hz. Peygamber’in niçin sadece tebessüm edip daha ileri bir gülme göstermediğinin bir hikmeti böylece anlaşılmış oluyor.
Gülümseme, bazen küçümseme ve alay etme olarak kullanılır. Mü’minleri inciten böyle bir davranıştan şiddetle sakınmalıdır. Çünkü müslüman, bir din
335] İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfı Y. c. 14, s. 243
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 75 -
kardeşine eziyet etmez; onu ancak sevindirmeye çalışır.
Tebessüm, genel olarak memnuniyetin, hoşgörü ve sevincin bir belirtisidir. Hz. Peygamber, şefkat ve sevgisinden mü’minlere tebessüm etmiştir. Ümmetine de tavsiye ederek, “Kardeşine tebessüm etmen sadakadır” buyurmuştur. Aşırı derecede gülmenin bedenî zararı yeni anlaşılırken, Hz. Peygamber 14 asır önce, “Kahkaha kalbi öldürür” buyurarak ümmetine böyle bir gülüşü tavsiye etmemiştir. Çılgınca veya kahkaha ile gülüşün iman mahalli olan mânevî kalbe zararı çok önemlidir. Çünkü bu dünyadaki gaflet, âhirette ebedî bir sıkıntıya sebep olabilir. 336
Ağlayın, Su Yükselsin; Belki Kurtulur Gemi
Hak rahmetinin insan gözünde damla damla olmasıdır gözyaşları. Dilin, duygunun ve gönlün el ele, yüz yüze birleştiği, iç içe girdiği ânın çiçekleşmesi üzerinde jâledir gözyaşları.
Gönül pasını yakan, kalpten sefîl arzuları sıyırıp atan, yüce hislerin çepeçevre ruhu sardığı ânın şehâdet kanıdır gözyaşları. Bulut bulut yükselip Hak rahmetine ulaşan bu fâni dünyanın, bâki âleme mazhar pırlantalarıdır gözyaşları.
Gözü dolu bulut ana, üzerimize ağlamasa nice olur hâlimiz? Yaz demez, kış demez, bahar demez, güz demez daima ağlar.
Hakkın sâfî nebîsi Âdem (a.s.) saâdet kâsesini gözyaşları ile doldurup içmedi mi? Dertli Nebî, tûfan peygamberi o damlalarla âlemi sele vermedi mi? Allah’ın halîli/dostu İbrâhim (a.s.) gözyaşlarıyla ateşi soğuk ve sâlim etmedi mi? İsa Rûhullah’ın hali, ağlamak değil miydi? Ve son durakta Son Nebî, kördüğümü çözer gibi esrârı gözyaşlarıyla çözmedi mi? “Ümmetim, ümmetim!” diyerek inlemedi mi?
Şâir Muhammed İkbal, hayâl âleminde bir yüksek toplulukta, ruhların huzurunda, Nebîler Nebîsine “en mûteber hediye” deyip, bir bardak şehid kanı takdim etmişti. Biz de gökler ötesi o yüce meclise çağrılsak, günahına ağlamış kimselerin gözyaşlarını alıp götürebiliriz.
Kavuşmak için ağlamak ve kavuşmuş olmaktan ötürü ağlamak... Yetimin ağlayışı, ümitsizin ağlayışı değil bu. Bu ağlayış tam bilemeden, öze eremeden, kavuşmanın neşesinden, huzurun heybetinden doğup gelen bir ağlayıştır. Sonunda rahmetin tebessümü olduğu için tatlıdır. Bu ağlayış, bulup bildiğini buldurma ve bildirme yolunda olduğu için müjde ve felâh ağlayışıdır.
Gözyaşları, ruh inceliğinin şâhitleridir. İnce insan, bağrını yakan gözyaşları ile yüzünü yıkayan insandır. İçi sızlamayanlar, kirpiği ıslanmayanlar kem talih hoyratlarıdır.
Uzun senelerden beri ne kadar hasretiz gözyaşlarına. Seccâdelere sormalı, kaç defa gözyaşlarıyla ıslandıklarını. Bu kadar içten uzaklaşılan, bu kadar gönle yabancı kalınan ikinci bir devir gösterilebilir mi? Şimdi siz ey ağlamayı unutmuşlar, gamsızlar, dertsizler ve ağlanacak hallerine gülenler! Gelin şu çıkmazın başında durup asırlık gamsızlığımıza bir son vererek beraber ağlayalım. Cehâletimize ağlayalım. Kaybettiğimiz şeylerden habersizliğimize ağlayalım. Kusurdan bir heykel haline gelmiş mâhiyetimize, duygularımızın dumûra
336] H.Hüseyin Korkmaz, a.g.e. s. 60-61
- 76 -
KUR’AN KAVRAMLARI
uğrayışına ve hoyratlaşan gönlümüze ağlayalım.
Bu vaziyette öleceğimize, öldüğümüz gibi dirileceğimize, bazılarımızın tasmalı ve prangalı olarak götürüleceği büyük imtihanda, en büyük merâsimde fevc fevc geçecek olan mâzinin şanlıları arasında yer bulamayacağımıza ağlayalım. Daldan kopan bir meyve gibi yalnız düşüşümüze, ayaklar altında ezilişimize, rahmetten cüdâ kalışımıza ağlayalım. Yukarılara doğru güvercinler gibi kanat çırpalım. Çok yükseklerde öyle bir “ah!” edelim ki, ünümüz, gözyaşlarından meydana gelen bulutları harekete geçirsin. Sonra ateş söndüren o damlalar yağmurlar gibi başımızdan aşağıya insin, ateşimizi söndürsün; kin ve nefret ateşini, bütün dünya ve ukbâ ateşini...
Allah’ım, Senden diliyor ve dileniyoruz: Gözlerimize yaş ver ve merhamet etmen için bizi ağlat... Senden uzak kalış hasretini duyamayışımıza ağlat. Gönlün parça parça oluşuna, ağyâr ateşine yanışına... Ağlat bizi, gece kadar karanlık ruhumuza şefkat et de ağlat. Ağlamalarımıza bile ağlamak lâzım geldiği için ağlat. Bizim uzaklığımız itibariyle değil; Senin yakınlığın hürmetine kalbimize rikkat ver ve ağlat bizi yâ Rab! 337
Sakın “bu ağlama da nereden” demeyin. Eğer bir cemaat kendi adına bir kurtuluş ufkuna ulaşmayı düşünüyor ve planlıyorsa, o, gözyaşlarından meydana getirdiği kanatlarla yükselecektir. Zeminin cennet bağ ve bahçelerine dönmesini bekliyorsa şâyet, bu bereket, gözyaşlarından meydana gelen bulutlardan inen damlalarla olacaktır. Evvelâ gözyaşları bulut olacak, sonra damlalar haline gelecek ve kinini, nefretini, gayzını söndürecek. Ve bir rahmet çağlayanları halinde her yerde esip çağlayıp duracak. Eğer zeminin cennet olmasını istiyorsa, o cennete giden yol buradan geçer. Eğer yeni bir asr-ı saâdet yaşanmak isteniyorsa, meseleye sahâbi gibi yaklaşmak gerekecektir. Onların başındaki Peygamber gibi yaklaşmak icab edecektir. Dünya ve âhireti itibariyle ağlamak ve gülmek birbirinin aleyhine işler. Dünyada gülenler, orada mutlaka ağlayacaktır denilmez; fakat âhirette kendileri için ağlama mukadder olanlar, dünyada Allah için ağlamayıp çok gülen insanlardır.
“Gülüyorlar da ağlamıyorlar”338 Gönüllerine sağanak sağanak Kur’an iniyor. Gülüyorlar, ağlamıyorlar. Kur’an bize de iniyor. Gülüyoruz ağlamıyoruz. Burada kendilerini emin zannedenler, orada emniyetlerini bütün bütün kaybetmiş olacaklar.
“Şüphesiz günahkârlar, (dünyada) iman edenlere gülerlerdi.”339 Suç işleyen, kendini cürme salanlar, hep günah içinde bocalayıp duranlar, isyan içinde yüzüp gidenler, mü’minleri gördüklerinde gülüyorlardı. “Gerici” diyorlar, “yobaz” deyip alaya alıyorlardı. “İşte o gün (âhirette) de iman edenler, kâfirlere gülerler.”340 İşte o gün bu defa da mü’minler gülecek, kâfirler kıvrım kıvrım iki büklüm olacaklar. Bakın gülme ve ağlama, birbirinin aleyhine işliyor. Burada Allah’ı unutup gülme varsa, kahkaha varsa, çakır keyf olma varsa, orada başka türlü olacak. Mü’minler burada ağlamış, gözyaşlarını akıtmışlar, ötede: “O gün birtakım yüzler parlak, güleç
337] M. F. D. Çağ ve sil, T.Ö.V. Y. s. 195-201; Hitap Çiçekleri, s. 184-189
338] 53/Necm, 60
339] 83/Mutaffifîn, 29
340] 83/Mutaffifîn, 34
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 77 -
ve sevinçlidir.”341 O gün burada ağlayanlar, kendilerine gülenlere karşılık orada gülecekler.
“Benim bildiğimi bilseniz, az güler, çok ağlardınız.” buyuruyor Rasûl-i Ekrem. Bildiğimi bilseydiniz rahat koltuklar üzerinde zevk ve lezzeti terkedecektiniz. Belki yamaçlara çıkacak, dağlara tırmanacaktınız. Allah’a sığınacaktınız. Yürekleriniz ürperecekti diyor. Yürek hopluyorsa, gönül bir güvercin kalbi gibi ürkek ürkek atıyorsa, gözler buna yaşlarla dem tutuyorsa, içte ma’rifet/ilim var demektir. “Kendilerine ilim verilen kimselere o (Kur’an) okununca, derhal yüz üstü secdeye kapanırlar. Ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar.”342 İlim irfan sahibi mü’minlerin hali bu, âyetler okununca çeneleri üzerine secdeye kapanıyorlar ve hıçkıra hıçkıra ağlıyorlar. Yine Kur’an diyor: “Bu, onların huşûunu/saygı ve korkularını artırır.”343 Zaten gözyaşları sînede haşyetin dışarıya sızması demektir.
Allah’a karşı hakkıyla saygı duyup korkanlar, ancak Allah’ı bilenlerdir, âlimlerdir. 344 Gökte, yerde âyetlerini araştıranlar, enfüsî incelemelerde bulunanlardır. Sîneler haşyetle dolunca insan çatlayacak hale gelir. Sînenin çatlamaması için bir boşalmadır gözyaşı. Boşalmıyorsa bir boşluk var demektir içinde. Doluysa boşalacaktır. 345
Gözyaşıyla Islanmış Düşünceler
Aslında bu konu, sözle değil; ancak gözle anlatılabilir! Gözle ve özle…
Yaşadığımız düzen, materyalizm ve kapitalizm; insanın tüm mânevî değerlerini, kalbini ve ruhunu mahvetti. İncelik, hassâsiyet, duygulu olmak gibi özellikler; artık giderek yerlerini çıkarcılık, pragmatizm ve eyyamcılık gibi anlayışlara bırakıyor. Her şey, maddesi kadar kıymet buluyor, maddî zevk ve maddî değerden başka ölçüler geçerli kabul edilmiyor. Ayıp-günah tanımayan bu ortamda, ağlamak, ayıp sayılan bir-iki şeyin başında yer almakta... Bunca zulüm ve perişanlığın, anasını ağlattığı kimseler, bir yol bulup ağlama özgürlüğünü kullanmaya kalksa, alay konusu olacaktır: “Erkekler ağlamaz!” “Karılar gibi ağlıyor.” Sanki günümüzdeki kadınlar, özellikle erkeklerle beraber çalışan, okuyan bayanlar ağlama hakkına sahipmiş gibi...
Tv. programları müzik, eğlence ve komedi ağırlıklıdır; hem de en sulu ve cıvık cinsinden. Müstehcenlik de eğlence ve komedinin ayrılmaz yandaşı. Filmler, diziler, stand-up ve talk showlar hep güldürme ve eğlendirme amaçlı etkinliklerdir. Magazin progmramları ve Televole’ler en çok reyting alan programlardır. Tabii, komedyenler de heykelleri dikilmesi gereken büyük sanatçılar... Uçağa binmekten korkan ve ölümü de o yüzden olan bir aktörün (Kemal Sunal) filmi, hem de aynı kanalda belki 158. defa seyirci önüne konulabiliyorsa, bunun paranoyayla ilgili olduğunu düşünmek gerekiyor; egemen güçler tarafından pompalanan toplumsal paranoya... Bırakın ağlamayı, gülmeler bile sahtedir bu dünyada. Sahte, yapmacık, formalite icabı ve rol gereği. Güldürmeler de tabii...
341] 80/Abese, 38-39
342] 17/İsrâ, 107-108
343] 17/İsrâ, 109
344] 35/Fâtır, 28
345] Ahmed Özer, Gözyaşları Dünyası, s. 143 vd.
- 78 -
KUR’AN KAVRAMLARI
Güleriz ağlanacak hâlimize. Filmler, fıkralar, şarkı ve türküler, halkın hayat felsefesini yansıtan toplum aynalarıdır. Bunlara bakarak toplum hakkında değerlendirme yapabilirsiniz. Alın size bir iki şarkı sözü: “Ağlama, ağlat! Yoksa zehr olur bu tatlı hayat.” “Ağlama değmez hayat, bu gözyaşlarına!” (Peki gülmeye değer mi dersiniz?!) Ve nükte ile karışık değerlendirme yapılır: “Ağlatmayı soğan bile becerir; ama siz hiç güldüren meyve, sebze gördünüz mü?” Tamam, soğan, mirasçıları ve hüznü tanımayanları bile ağlatır; demek tabiat ağlamaya yardımcı, doğayla, fıtratla uyum isteniyorsa, buna uyulmalı. Yalnız, soğan ağlatıyor da; insanımızı soyan ağlatmıyor, insanımıza söven ağlatmıyor mu? (Ağlatıyorsa, ağlatanın; ağlatmıyorsa, ağlamayı unutanın sorgulanması gerekmiyor mu?)
Yufka yürekliliğe yer yoktur, bu materyalist dünyada; ayakta kalmak istiyorsanız taş kalpli olacaksınız, bakmayacaksınız kimsenin yalvarmasına. Çalacaksınız, ezecek ve üzeceksiniz insanları, yoksa onlar sizden önce davranacaktır. On milyonun üzerinde dâvâ sürüyor mahkemelerde; bu anlayışın sonucu olarak. Kapının önünde mendil mi satıyor bir kız çocuğu, atacaksın derin dondurucuya; Mc Donalds’ın önünde zavallı çocuk görüntüsü vererek, göbekli müşterilerin keyfini kaçırmak neymiş görsün! Fakirlerin, işçilerin feryadına kulak tıkamalı, merhamet kelimesini lügatinden silmeli bir patron ki, paralarına para katsın.
Taşlaştı artık yürekler; taştan su çıkıyor, taştan da sert yürekten hiçbir eser çıkmıyor. Göz musluğu pas tutmuş, küflü yürek gibi. Sürahinin içi boş; nasıl boşalıp akması beklenebilir ki... “Mü’minlerin derdiyle dertlenmeyen, onlardan değildir.” İnsanlığın derdiyle dertlenmeyenin insan sayılamayacağı gibi. Kendi derdi o kadar umurunda değildir olgun bir insanın. O, kendi derdinden şikâyet edip sızlanıp durmaz; insanlığın derdiyle, ümmetin derdiyle hemderttir. Tefekkür, ızdırap ve çile gibi aziz sıkıntılar; insan olmanın, iman etmenin, müslüman kalmanın bedelleridir.
Madde-mânâ bütünlüğü var, İslâm’ın bütün tavsiyelerinde; yani tevhid, her yere damgasını vuruyor. Gönlümüze faydalı olan her şey, sadece âhiretimizi değil; dünyevî sağlığımızı da düzenliyor. Huzur veren mânevî ilâçlar, maddî bünyemizi de tedâvi etmekte. Gözyaşı da bunun örneği. Allah için olmak şartıyla; hem ibâdet, hem huzur, hem zevk ve hem de sağlık...
Ağlamak, gülmeye oranla daha fıtrî, daha insanî, daha etkileyici... Diğer varlıklarla uyum için de bu gerekli. Yer gök ağlar,346 melekler ağlar, amel defterleri ağlar, ceylânlar gözyaşı döker; bülbüllerin ötüşü bile anlayana bir tatlı hüzün, bir sızlanış ve ağlayıştır. Âkif’in dediği gibi, insan, ağlayamıyorsa bari gülmekten (kahkaha atmaktan) utanmalı değil mi?
Ağlamak... Elinden bir şey gelmeyen zavallı gibi mi? Elbette hayır! Tüm yapılacakları yaparak, eylemle fiilî duayı yerine getirerek, gönülle ve gözle duâ etmektir ağlamak. Aynen ekinin ekildikten sonra, arada sırada sulanması gibi... Su, hayat işaretidir, hayat kaynağıdır. Su olmayan yerde hayat olmaz. Gözlerimizden de su gelmiyorsa, kalbimizde hayat yok sayılır. Su rahmettir. Gözyaşı akmıyorsa, rahmetten uzağız demektir. Unutmayalım ki ölmüş bir ağacın dalından, bir odun parçasından su çıkmaz. O, yanmaya lâyıktır, onun hakkı yanmaktır.
346] 44/Duhân, 29
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 79 -
Hayat sahibi yemyeşil bir ağaç, yara aldığında, kesildiğinde sular damlar. Bu onun canlı olduğuna delildir. Su, yanmaya engeldir, ateşi söndürür. Allah için ağlamak da cehennem ateşini söndürür. “İki göz vardır ki Cehennem ateşi onlara dokunmaz: 1- Allah için sınır bekleyen mücâhidin gözleri, 2- Allah için ağlayan gözler.”
Gece sessizliğinde, riyâ karışmaksızın Allah’la hemdem olmak, seccâdesine inciler saçabilmek, günah kirlerini gözyaşı suyuyla temizleyebilmek... İşte takvânın, kalp yumuşamasının alâmeti. “Kalbim temiz, sen ona bak” diyenler, kalplerini gözyaşı ile temizlemediler, zikirle cilâlamadılarsa kesinlikle yalan söylüyorlardır.
“Hava, bir gün yüzünü ekşitti, bulutun gözleri yaşlandımı, bu ağlayış; dalların, yaprakların, meyvelerin gülmesi içindir. Çocukların oyunları, gülüşleri de ananın ağlayışından, babanın darılışındandır.”
Affedin bizi çocuklar! Size fıtratınıza uygun bir devlet, çevre, ev... bırakamadık. Affedin bizi çocuklar! Babalarımızdan miras aldığımız bazı güzellikleri bile koruyup size miras bırakamadık. Mukaddes emaneti koruyamadık, kutsal tevhid sancağını daha yüksek burçlara dikemedik. Gözyaşlarımızla yalvarıyoruz; bizi affedin çocuklar, siz affetmezseniz Allah da bizi affetmeyecek.
“Ağlarsa anam ağlar, başkası yalan ağlar” Ananın ağlaması, riyâsızdır, içtendir, yüreğinden kopup gelir âhı. Daha dünyaya gelir gelmez çocuklar da ağlar, ana babalarının günahlarına, çevrenin duyarsızlığına, başına geleceklere...
Allah için yeterince gözünün yaşını akıtamayanlar, kanlarını hiç akıtamazlar.
Kalplerin ölü veya diri olduğu, gözyaşlarından belli olur.
Gözyaşı bir nurdur; İçin, kalbin nurunun dışa yansımasıdır.
Allah için gözyaşı dökemeyen kişinin gözü ve özü yok demektir.
Allah için ağlayamayan göz, büyükçe bir boncuk tanesinden başka nedir ki?!
Ağlamak da bir zevktir. Gözün yaşı, özün aşıdır.
Gözyaşı Allah içinse eğer, mübârek ve mukaddestir.
Gözyaşı pişmanlıktır, gözyaşı tevbedir, gözyaşı gözün niyazıdır/duâsıdır.
Gözyaşı şükürdür; hamd ve senânın, şükrün gözlerden damla damla akışıdır.
Karanlığın farkında olmaktır ve gelecek adına şafağın müjdesidir gözyaşı.
Kerâmet, suyun üzerinde yüzmek, havada uçmak değildir; Kerâmet, gözlerdeki damlalar üzerine binmek, Allah korkusuyla huşû ve heyecanla gönül dünyamızda kanatlanmaktır.
Öteki âleme götürülebilecek tek hediye; amel terazimizi ağdırabilecek tek ağırlıktır gözyaşı.
Gözyaşı, gönlün kor gibi yanan ateşini söndürüp yeniden canlandırmak için gözden kalbe tutulan itfaiye hortumudur.
Gönüldeki Allah sevgisi ve korkusunun dışa yansımasıdır gözyaşı.
Gözyaşı, kalbin tercümanı, muhabbetin sessiz lisanı, günahların gufrânı,
- 80 -
KUR’AN KAVRAMLARI
kulun Rabbinden rahmet istemesi, yani istirhâmıdır.
Herkesin sizi sevmesini istiyorsanız, gülümseyin. Allah’ın sizi sevmesini istiyorsanız, Allah için gözyaşı dökün. İnsanlarla beraberken gülümseyin, mütebessim olun, Sadece Allah’la beraber olduğunuzda mahzun bir şekilde gözyaşı ile Allah’la bağlantı kurun. “Mele-i A’lâda bana haber verildiğine göre, ümmetimin en hayırlıları, Allah’ın rahmetini ümid ettiklerinden dolayı (insanlar içinde) açıktan gülenler/tebessüm edenler, Allah’ın azâbından korktukları için de gizli gizli ağlayanlardır.” 347
En gülünç olan, insanlar kendisine acısın diye gözyaşı döken; en takvâlı kişi, Allah kendisine acısın diye gece sessizliğinde teheccüd seccâdesinde ağlayabilendir.
Seccâdenin süsü, üzerine gözyaşlarından inciler dizmek ve incileri sık sık tazelemekle olur.
Ağlamasını bilen insan için gözyaşı şifâdır; maddî ve mânevî nice hastalıklara.
Gözyaşının indiği yerde rahmet vardır; Rahmetin indiği yerde de gözyaşı.
Gönül sarayının tozları, kirleri, gözden akan sularla temizlenir.
Duâlarımızın yerine ulaşmasını istiyorsak, imzamızı gözyaşlarımızla atmalıyız.
Rabbimizle irtibatımızda kopukluk varsa, paslanan bağlantı tellerini gözyaşı yağıyla temizlemeliyiz.
Mesajımızın değerlendirmeye alınması için, gönül kalemi kullanılması ve gözyaşı mürekkebiyle yazılması gerektiğini bilmeliyiz.
Secdelerin ölümcül hayatımızı canlandırmasını istiyorsak, Rasûl’ün secdeleri gibi gözyaşıyla sulayalım.
Günahlarla kirlenen yüzümüzü, yarın ateşin temizlemesinden önce, gözyaşıyla yıkayıp temizlemeliyiz.
Bilim adamları yeni öğrendiler gözyaşının bazı faydalarını; artık bundan böyle gözyaşı ile kanser testi yapılabiliyor; aslında gözyaşı ile takvâ testi de yapılıyor, Rasûlullah’ın bildiğini ne kadar bilip bilmemenin, O’na benzeyip benzememenin de testi yapılıyor gözyaşı ile.
İnsan, küçük bir kâinattır. Küçük evren insan açısından gözyaşını değerlendirmek için, suyun evrendeki yerini düşünmek yeterlidir. İçme suları, dağlardan ve taşlardan kaynayan menbâ/kaynak suları, çağlayanlar, nehirler, denizler, rahmet değerindeki yağmurlar ve cennetlerin altından ırmaklar akan güzellikleri ne ise gözyaşı da odur. Bütün bu evrene güzellik katan, cennetin güzelliklerini artıran suyun bir benzeri insandaki gözyaşıdır.
Bazılarının “neye, niçin ağlayalım?” diye sorduğunu duyar gibi oluyorum. Bu soruya bile ağlamak gerekiyor. Bunca günahlara, isyanlara, çevredeki şirk bataklığına, azgınlığa ve fesâda ağlamadan seyirci kalmak, merhametsiz taştan bir yürek taşımaktır; hayır, taştan olsa kalp, taştan sular fışkırdığı gibi ağlayacaktır;
347] Hâkim, Beyhakî
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 81 -
demirden olsa eriyecektir, o ölmüş bir kalptir, sahibi de canlı cenaze. Devleti, toplumu, okulları, evleri ve de gönülleri saran cehennem yangınlarını ve âhiretteki Cehennem ateşimizi söndürmek için başka terkipteki sular kâr etmez. O ateş ancak gözyaşı ile söner; Nemrut’un tutuşturduğu ateşi, İbrâhim’in (a.s.) gözyaşlarının söndürdüğü gibi. Çünkü Hz. İbrâhim, Kur’ân’ın tanımıyla “evvâh” idi; çok “vah!” eden, çokça ağlayan...
Gülüp eğlenmek, dünyadan kâm almak normal olurdu; eğer ölüm ve ötesi olmasa... Hangi âlemde gülmeyi tercih etmeliyiz, dünyada mı, ukbâda mı? Ölüm, gerçek mutluluğa, tükenmeyen tüm güzelliklere açılan kapı olduğundan, öteki hayata saklayalım gerçek anlamda eğlenip gülmeyi.
İşletemediğimiz İlâhî mekanizmanın çarklarını benzin misali belki gözyaşlarımız döndürebilir. Karaya oturan gemimiz, belki bu yaşlarla rahmet deryasına açılabilir. Allah’ın rahmetine gerçekten susamış isek, ağlamayan çocuğa meme verilmez kabilinden, çocuk safiyetiyle, kasvetli kalplerimizin yumuşaması ve rahmete dalması için ağlamalıyız.
Bitkiler büyümek, fidanlar ağaç olup meyve vermek için nasıl göklerin ağlamasına muhtaç iseler, kurumaya yüz tutmuş körpe fidanlar, isyan ve küfür kuraklığındaki nesillerimiz de bizim ağlamamıza öyle muhtaçlar.
“Sus ey bülbül, senin hakkın değil; benim hakkım mâtem!” Bülbüllerin şakıdığı vakitler, horozların melekleri gördüklerini insanlara müjdeledikleri zamanlar, bebeklerin uyanıp zikrederek ağladıkları demler, yani seher vakitleri biz neyle meşgul oluyoruz? “Yatma seherde, uğrarsın derde” diyen şâir bizi neye dâvet ediyor?
Nice basit dünyevî meseleler, küçük kayıplar, önemsiz rahatsızlıklar karşısında ağlayıp sızlanıyor veya ağlamaklı oluyoruz. Allah korkusundan dolayı ne kadar aynı duygular içinde, benzer atmosferi yaşıyoruz?
Mü’min o kimsedir ki; küçük, zerre kadar bir hata işlese, onu gözünde dağ gibi büyütür, kendini kolay kolay affetmez; kirlenen kalbini gözyaşı çeşmesinden akan sularla temizler. Münâfık da o kimsedir ki, işlediği büyük bir günah, onun gözünde önemsizdir, kendinden daha aşağıdakilere bakar, benden daha ne kötüleri var, ben çok iyiyim der ve eğlenmeye devam eder.
Sarhoşların gece uykusunu terk edip meyhane köşelerinde kendilerinden geçmesi, her şeyi unutacak kadar kendini sevdiği içkiye vermesi gibi; biz de gece uykusunun bir kısmını olsun sevdiğimiz Allah için terk edelim. Bizim de gece hayatımız olsun. Teheccüd, zikir, tevbe ve gözyaşı adlı dostlarımızla beraber olalım. Yoksa birinin kalkıp ‘sarhoşun içkiyi, gece hayatını sevmesi kadar Allah’ı sevmiyor musun?’ demesine nasıl cevap veririz. “İnsanlardan bazıları Allah’tan başkasını, başka bir şeyi endâd/Allah’a denk tutarlar da onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.” 348
“Güleriz ağlanacak hâlimize” diye bir deyim vardır dilimizde; tam da şimdiki yaşantımız ve tavrımıza mutâbık. Ağlanacak hale gülen veya böylesi olaya aldırış etmeyene “deli” denmez de ne denir? Ağlayacak kalp yoksa bari vur patlasın çal oynasın şeklinde eğlenmekten, vurdumduymazlıktan, hiç ölmeyecekmişiz
348] 2/Bakara, 165
- 82 -
KUR’AN KAVRAMLARI
gibi kahkahalardan utanâlim. “Benim bildiğimi bilseniz, az güler, çok ağlardınız.” Ağlamayan, câhildir, Rasûl’ün bildiği özden haberi yoktur; Allah için ağlayan da döktüğü gözyaşı oranında Rasûl’e has ilme sahip kişi. O kutlu elçi ki, secde yeri küçük bir gölcük şeklinde su birikintisiyle kaplanıyordu geceleri. Onu ağlatan şeyi bilmeyen, Rasûl’ün getirdiğini de bilmez. Ağlamak, ma’rifet işidir. Ma’rifetullah’a sahip olanların, yani Allah’ı hakkıyla tanıyıp bilen, ma’rifetle dolanların gözleri boşalacak ve ağlayacaktır.
“Gözümün nûru namaz” diyordu o büyük insan. Namazın nasıl o kutlu gözlerin nuru olduğunu, namazın en kıymetli yeri secdede gözü nurla dolduran şeyin gözyaşı olduğunu anlıyoruz. Bizim namazımız, O’nun namazına benzemediği müddetçe, gözümüzün nuru olamayacağı endişesi ile tekrar gözyaşı gerektiği bilincine varıyor, secdede ağlayamadığımıza ağlamak gerektiğini düşünüyoruz.
Hacca gidenler bilir, ne güzeldir, ne tatlıdır “Beytullah”ın duvarına, “Kâbe”nin kapısının eşiğine yüzünü dayayıp hıçkıra hıçkıra ağlamak. Hangi mutluluk bundan daha tatlı, hangi lezzet, bundan daha içten olabilir? “Nur beyaz mıdır, siyah mı?” diye insan aklına acaip sorular getiren siyahlara bürünmüş Kâbe duvarında simsiyah zencilerin zeytin gözlerinden akan bembeyaz gözyaşlarının Hac’daki, Umre’deki unutulmayan manzaralarını görenler kolay unutamaz. O güzel insanların gözlerinden dökülen nur tanelerini görmenin, onların hüngür hüngür ağladığını seyretmenin, bir çağlayanı seyretmekten daha güzel olduğunu görmeyenler bilemez. “Ağlamayan gözden, huşû duymayan gönülden Sana sığınırım.” İnsan, ağlayamayan gözünden ve gönlünden ne kadar şikâyetçi oluyor, ağlayanları gördüğünde. Ve anlıyor ki esnemek gibi, gülmek gibi, ağlamak da bulaşıcıdır...
“Ağlamayan aldanmıştır, ağlarken riyâ yapıyorsa o da aldanmıştır.” 349
“Hûn-ı ciğer ve gözyaşı olmadıkça, bütün resimler nâtamamdır;
Kan ve gözyaşı katılmazsa, mûsikî bile çılgınlıktan başka bir şey değildir.” 350
“Ağlayın, su yükselsin; belki kurtulur gemi,
Anne seccâden gelsin, bize duâ et e mi?” 351
“Ağlarım, ağlatamam, dili yok kalbimin, ondan ne kadar bîzârım.” 352
“Fuzûlî, dehrden kâm almak olmaz, olmadan giryân,
Sadef sû almayınca ebr-i nisândan güher vermez.” 353
“Sular gibi çağlasan, Eyyüb gibi ağlasan,
Ciğergâhı dağlasan, ahvâlini sormaz mı?” 354
“Bu fenâda bir garibsin, Gülme gülme ağla gönül,
349] İmam Gazâli
350] Muhammed İkbal
351] Necip Fâzıl Kısakürek
352] Mehmed Âkif Ersoy
353] Fuzûlî
354] Yûnus Emre
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 83 -
Derdin dahi çoktur senin, Gülme gülme ağla gönül.” 355
“Gözlerimden yaş ile kan akıtır, İlâhî, yaşım dilemezem siline.
Zira aktıkça gözümden kanlı yaş, Hoş teselliler gelir ben kuluna.
Hoş yaraşır âşığa gözü yaşı, Kim ki âşıksa gözünden biline.” 356
“Ağlayanlar, bir gün güler; gamlanma gönül gamlanma.” 357
“Ağlamak, rûhun işemesidir.” 358
“Gözyaşları olanlara ne mutlu!” 359
“Dur yolcu, gel beraber ağlaşalım; Bu dert bir kişinin kârı değil, paylaşalım!”
“Akarsu neredeyse orası yeşerir. Nerede gözyaşı dökülürse, rahmet oraya iner.”
“Günah işleyen insandır, buna ağlayabilen velî olabilir; günahına sevinen ve bununla övünen ise şeytandır.”
“Hepimiz, kahkahalarımızı gözyaşlarımızla ödüyoruz.”
“Gözyaşları ile yıkanan yüzden daha temiz yüz olamaz.”
“Âşık Yûnus eder âhı; Gözyaşı, döker günâhı.”
“Gözyaşları ile demiri bile eritebilirsiniz.”
“Gözyaşları çilenin sessiz sözleridir.”
“Ağlamak, teessür ve kederin devâsıdır.”
“Beraber ağlamaktaki tatlılık kadar hiçbir şey kalpleri birbirine bağlamaz.”
“Dil benim, dîde benim, eşk benim; Neden ağır geliyor ağlayışım ağyâre.”
“Dünyaya geleni ölmez belleme; Her dem ağlayanı gülmez belleme.”
“Siz söyleyin ey dumanlı dağlar! Gönlüm neye gizli gizli ağlar.”
“Öz ağlarsa göz de ağlar demişler.”
“Gözlerden akabilen yaşlar, acıları giderir; insan rûhunda hapis kalan yaşlar ise zehirdir.”
“Âşık için gözyaşı, gülümsemeden daha tatlıdır.”
“Ağlamayan çocuğa meme vermezler.”
“Ne hikmettir, şu dünyâya; Gelen ağlar, giden ağlar.”
“Babaya ve kocaya karşı ağlamak, çocukla kadının silâh ve tuzağıdır.”
“Ağlatırsa Mevlâm, bir gün güldürür.”
355] Yûnus Emre
356] Eşrefzâde
357] Karacaoğlan
358] Peyami Safa
359] Goethe
- 84 -
KUR’AN KAVRAMLARI
“Ağlayanın bir derdi var; gülenin beş.”
“Çok gülenin heybeti azalır.” 360
“İki şey zannolunduğu kadar kolay değildir; Sırasında gülmek ve sırasında ağlamak. Gülünç olmaksızın gülen ve ağlayan büyük bir zekâ eseri göstermiş olur.”
“Gülmek, fırtınalı gökte doğan bir gökkuşağına benzer.”
“Her şeye gülmek deliliktir; hiçbir şeye gülmemek de kuşkusuz budalalıktır.”
“Gülümsemek, çok zaman gözyaşlarımızın maskesidir.”
“Yûnus Emre’m bu dünyada; Kim güldü ki sen gülesin.”
“Ne mutlu diline hâkim olana, evi kendisine geniş gelene, yaptığı suçtan/günahtan pişman olup ağlayana!”
360] Hz. Ömer
AĞLAMAK - GÖZYAŞI
- 85 -
Kur’ân-ı Kerim’de Ağlama Konusunda Âyet-i Kerimeler
A- Ağlamak Anlamına Gelen Bükâ ve Türevlerinin Geçtiği Âyet-i Kerimeler (Toplam 7 Yerde): 9/Tevbe, 82; 17/İsrâ, 109; 19/Meryem, 58; 44/Duhan, 29; 53/Necm, 43, 60; 54/Kamer, 7; 68/Kalem, 43; 70/Meâric, 44; 79/Nâziât, 9.
B- Gözyaşı Anlamındaki Dem’ Kelimesinin Geçtiği Âyet-i Kerimeler (Toplam 2 Yerde): 5/Mâdi, 83; 9/Tevbe, 92.
C- Çok Ağlayan Anlamındaki Evvâh Kelimesinin Geçtiği Âyet-i Kerimeler (Toplam 2 Yerde): 9/Tevbe, 114; 11/Hûd, 75.
D- Ağlayamamanın Sebebi Olarak Belirtilen Kalp Katılığı Anlamındaki Kasvet ve Türevlerinin Geçtiği Âyet-i Kerimeler (Toplam 7 Yerde): 2/Bakara, 74, 74; 5/Mâide, 13; 6/En’âm, 43; 22/Hacc, 53; 39/Zümer, 22; 57/Hadîd, 16.
E- Ağlamanın Zıddı Gülmek Anlamındaki D-h-k ve Türevlerinin Geçtiği Âyet-i Kerimeler (Toplam 10 Yerde): 9/Tevbe, 82; 11/Hûd, 71; 23/Mü’minûn, 110; 27/Neml, 19; 43/Zuhruf, 47; 53/Necm, 43, 60; 80/Abese, 39; 83/Mutaffifîn, 29, 34.
F- Ağlama Konusundaki Âyetler: 5/Mâide, 83; 19/Meryem, 58; 17/İsrâ, 109; 54/Kamer, 7; 68/Kalem, 43; 70/Meâric, 44; 79/Nâziât, 9; 44/Duhan, 29; 53/Necm, 60; 9/Tevbe, 82; 53/Necm, 43; 9/Tevbe, 92.
Ağlama Konusunda Hadis-i Şerif Kaynakları
Buhârî, Cenâiz 43; Rekaik 24; Fezâilu Ashâbi’n-Nebî, 2, 6, Fezâilu’l Kur’an 35.
Müslim, Fezâil, 62; Edeb, 68; Zekât 91; Cihad, 58; Salâtu’l Müsâfirîn 247-248;Tefsir, 46/2; Fezâilu’s-Sahâbe, 2, 22, 134.
Tirmizî, Fezâilu’l Cihâd 8, 12; Zühd 60; Muhtasaru’ş Şemâili’l-Muhammediyye, 120-124
Nesâî, Cihad 8, Cihad 11
İbn Mâce, İkame 176; Zühd 6.
Dârimî, Cihad 15.
Kütüb-i Sitte, c. 6, s. 354; c. 4, s. 447-449
Konuyla İlgili Geniş Bilgi Alınabilecek Kaynaklar
1. Fi Zılâli’l-Kur’an, Seyyid Kutub, Hikmet Y. c. 1, s. 166-167
2. Hak Dini Kur’an Dili, Elmalılı Hamdi Yazır, Azim Y. c. 1, s. 324-325
3. Kur’ân-ı Kerim Şifa Tefsiri, Mahmut Toptaş, Cantaş Y. c. 1, s.
4. Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, İbn Kesir, Çağrı Y. c. 2, s. 387-390
5. El-Câmaiu li-Ahkâmi’l Kur’an, İmam Kurtubî, Burûc Y. c. 2, s. 175-179
6. El-Mîzan Fî Tefsîri’l Kur’an, Muhammed Hüseyin Tabatabâî, Kevser Y. s. 1, s. 286-287
7. Hulâsatü’l-Beyan Fî Tefsîri’l-Kur’an, Mehmed Vehbi, Üçdal Neşriyat, c. 1, s. 154-155
8. Mefatihu’l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Fahreddin Razi, Akçağ Y. c. 3, s. 98-107
9. Min Vahyi’l Kur’an, Muhammed Hüseyin Fadlullah, Akademi Y. c. 2, s. 87-90
10. Bakara Sûresi Tefsiri, Ramazanoğlu Mahmud Sâmi, Erkam Y. s. 147-149
11. Safvetü’t Tefsâsir, Muhammed Ali es-Sâbûnî, Ensar Neşriyat, c. 1, s. 121-123
12. Dâvetçinin Tefsiri, Seyfuddin el-Muvahhid, Hak Y. c. 1, s. 161-162
13. Şâmil İslâm Ansiklopedisi, Şâmil Y. c. 1, s. 51-53
14. İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfı Y. c. 1, s. 473-474(470-475), c. 2, s. C. 14, s. 243
- 86 -
KUR’AN KAVRAMLARI
15. Yürek Devleti, Mustafa İslâmoğlu, Denge Y. s. 79-82
16. Kur’an Açısından Korku ve Büyü, Ahmet Baydar, Beyan Y. s. 53-54
17. Hayâtü’s- Sahâbe, M. Yusuf Kandehlevî, İslâmî Neşriyat Y. 3/ 250-256; 568-569
18. Kur’an’da İnsan Psikolojisi, Abdurrahman Kasapoğlu, Yalnızkurt Y. s. 25
19. Kur’an’da İhsan ve Muhsin Kavramları, Metin Ocak, İnkılab Y. s. 126-130
20. Merak Ettiklerimiz, Âdem Tatlı, Mehmet Dikmen, Cihan Y. s. 361-364
21. Sızıntı’dan Tıbbi Gerçekler, Haz. Hakkı Gökbel, T.Ö.V. Y. s. 267-271
22. Sağlıklı Yaşama ve Başarı, H. Hüseyin Korkmaz, Nesil Y. s. 55-61
23. Gunyetu’t-Tâlibîn, Abdülkadir Geylâni, Sağlam Kitabevi Y. s. 116
24. Hitap Çiçekleri, Fethullah Gülen, Yeni Asya Y. s.184-189
25. Çağ ve Nesil, M. F. D, T. Öğretmenler Vakfı Y. s. 195-201
26. İhyâ-i Ulûmi’d- Din, İmam Gazâli, Bedir Y. c. 1, s. 784-785, c. 4, s. 300-303; 319-340
27. Tenbihu’l Gâfilin ve Bostanu’l Ârifin, Ebûlleys Semerkandi, Bedir Y. s. 202-209, 277
28. Kur’an’da Sembolik Anlatımlar, Necmettin Şahiner, Beyan Y. s. 20-22
29. Edebü’d Dünya ve’d Din, Mâverdi, Bahar Y. s. 300
30. Arınma Yolu, Abdülhamid Bilâli, Şafak Y. c. 1, s. 83, 85, 90.
31. Hadislerle Müslümanlık, (Hayatu’s Sahâbe), M. Yusuf Kandehlevi, İslâmi Neşriyat, c. 4, 1479 vd.
32. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İsmet Zeki Eyüboğlu, Sosyal Y. s. 13
33. Kur’an ve Sünnette Kalbî Hayat, Âdem Ergül, Altınoluk Y.
34. Gözdeki Mûcize, Harun Yahya, Vural Y.
35. Gözyaşı Medeniyeti, Ömer Öztürkmen, Ötüken Neşriyat
36. Gözyaşları Dünyası, Ahmed Özer, Çağlayan Y.
37. Gülme, Henri Bergson, Ayrıntı Y.
38. Gülme ve Güldüren Sanat Türleri, Cemil Göker, Kültür Bakanlığı Y.
39. Gülmeye Hasretim, Ahmet Yüter, İsmailoğlu Y.
40. Derdimi Seviyorum, Hekimoğlu İsmail (ve Ş. Apuhan, E. Kavaklı), Timaş Y