بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ، صلاة وسلام على رسول الله

Bismillâhirrahmânirrahîm
El-hamdu lillâhi rabbi’l-âlemîn
Ve’s-salâtu ve’s-selâmu alâ rasûlillâh
TÜRKÇE KİTABI 1. SINIF
AHMED KALKAN
≈ 2 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
İÇİNDEKİLER
İçindekiler.............................................................................
ÖNSÖZ................................................................................
Türkçe Dersi Hakkında Birkaç Söz..................................
Türkçe Dersinin Konuları....................................................
Türkçe Dersinin Amacı.......................................................
SEVMEK..............................................................................
Okuduğunuzu Anladınız mı?.............................................
Yazma Konusu ....................................................................
Şunları Öğreniniz......................................................... .......
Dil, ses, hece, kelime neye denir?....................................
DINLEMESINI BILIYOR MUSUNUZ?.............................
Bilmeceli Bir Masal.............................................................
Okuduğunuzu Anladınız mı?..............................................
Şunları Yapın.......................................................................
Düşünün, Cevaplayın.........................................................
İyi Bir Dinleyicinin Özellikleri..............................................
HAK YOL İSLÂM YAZACAĞIZ........................................
Metin Üzerinde Çalışmalar.................................................
ZULMÜ ALKIŞLAYAMAM!...............................................
Metin üzerinde çalışmalar..................................................
Yabancı Kelimeler ..............................................................
Deyimler................................................................................
Yanlış veya Eksik Bildiğimiz Kelime ve Kavramla...........
Tür, plan ve anlatım.............................................................
Şunları Yapınız ...................................................................
Şunları Belleyin...................................................................
Eş Anlamlı Kelimeler .........................................................
Eş Sesli Kelimeler...............................................................
Şunları Yapın.......................................................................
ALLAH’I GÖSTER DE İNANAYIM!.................................
Kelimeler Üzerinde Çalışalım.............................................
Metin Üzerinde Çalışalım...................................................
Papazla Çocuk....................................................................
27778
10
12
13
13
14
15
15
16
17
18
18
23
24
26
27
27
28
29
31
32
33
33
33
35
35
37
38
40
≈ 3 ≈
İçindekiler
42
43
43
44
47
58
50
51
54
55
57
59
60
60
61
62
63
63
64
65
65
66
66
68
70
71
72
73
73
75
76
76
76
77
Tür ve Anlatım Üzerinde Çalışalım......................................
Dil ve Uygulama Üzerinde Çalışalım...............................
Bazı Münazara Konuları......................................................
Tamamlayıcı Bilgi MÜNAZARA........................................
OKUMA...............................................................................
Okumanın Hayatımızdaki Yeri..........................................
Okuma Çeşitleri..................................................................
Sessiz Okuma ...................................................................
Nasıl Okumalıyız.................................................................
Neleri Okumalıyız?.............................................................
Okuma Hızı.........................................................................
Şiir Okumak.........................................................................
NOKTALAMA İŞARETLERI............................................
Nokta....................................................................................
Virgül....................................................................................
Noktalı Virgül.......................................................................
İki Nokta...............................................................................
Üç Nokta..............................................................................
Sıra Noktalar.......................................................................
Soru İşareti..........................................................................
Ünlem İşareti.......................................................................
Çizgi......................................................................................
Birleşme Çizgisi (-).............................................................
Tırnak İşareti........................................................................
Parantez ( ) ........................................................................
Kesme İşareti (’).................................................................
Noktalama İşaretleri Dışındaki İşaretler..........................
İMLÂ....................................................................................
Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler...................................
Mastarların Söyleniş ve Yazılışı........................................
Fiil Kök ve Gövdelerinin Yazılışı.......................................
-(i)yor Ekinin Yazılışı...........................................................
İle Bağlacının Yazılışı.........................................................
-Ken Ekinin Yazılışı.............................................................
≈ 4 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Ki Bağlacının Yazılışı..........................................................
Ki Ekinin Yazılışı..................................................................
Mı, Mi, Mu, Mü Soru Ekinin Yazılışı..................................
De, Da Bağlaç ve Ekinin Yazılışları..................................
İmek Fiilinin Yazılışı............................................................
İse Fiilinin Yazılışı................................................................
İdi Fiilinin Yazılışı.................................................................
Kısaltmaların Yazılışı..........................................................
Sayıların Yazılışı..................................................................
Tarihlerin Yazılışı.................................................................
TÜRKÇENIN SESLERI.....................................................
Ünlüler ve Ünlülerle İlgili Kurallar......................................
Ünsüzler ve Ünsüzlerle İlgili Kurallar ...............................
Büyük Ünlü Uyumu (Büyük Ses Uyumu).........................
Küçük Ünlü Uyumu.............................................................
Ünlü Düşmesi......................................................................
BINLERCE GÜVERCIN ...................................................
Metin Üzerinde Çalışmalar................................................
HIKÂYE TÜRÜ HAKKINDA BILGI..................................
Tür Hakkında Ek Bilgiler.....................................................
Hikâyede Planı....................................................................
Hikâyede Şahıs ve Zaman................................................
Edebiyat Dünyasında Meşhur Hikâye Yazarları.............
Modern Türk Edebiyatında Meşhur Hikâyeciler..............
Batı Edebiyatında Meşhur Hikâyeciler.............................
Tür ve Anlatım Üzerine Çalışmalar...................................
SÖZLÜ ANLATIM .............................................................
Sözlü Anlatımın Özellikleri.................................................
Konu Seçimi........................................................................
Plan ......................................................................................
Vurgu....................................................................................
Ton, Tonlama.......................................................................
Ulama...................................................................................
Güzel Konuşma...................................................................
77
77
78
78
78
79
79
79
80
82
82
83
85
87
88
89
89
94
96
96
97
98
99
99
99
100
101
101
102
103
104
106
107
107
≈ 5 ≈
İçindekiler
YAZI VE YAZMA SANATI..................................................
Etkili Yazı Yazmanın Pratik Yolları....................................
Etkili Yazı Yazma Teknikleri..............................................
Yazdıklarınızı Test Edin......................................................
Anlatım Bozuklukları..........................................................
Yazım Yanlışları..................................................................
Yazılarda Çokça Görülen Yanlışlar...................................
Arapça Asılları Çoğul Olduğu Halde Tekil Gibi
Kullandığımız Kelimeler.....................................................
KOMPOZISYON.................................................................
Kompozisyon Nedir? .........................................................
Konunuzu Seçin.................................................................
Düşüncelerinizin Taslağını Oluşturun..............................
Anafikri İçeren Cümlenizi Yazın........................................
Gelişme Bölümünü Yazın..................................................
Giriş Paragrafını Yazın.......................................................
Sonuç Paragrafını Yazın....................................................
Son Rötuşları Ekleyin.........................................................
Kompozisyon Yazmanın İncelikleri...................................
Kompozisyon Nasıl Yazılır?...............................................
Kompozisyonda Konu........................................................
Kompozisyon Konuları.......................................................
Kompozisyon Planı.............................................................
Kompozisyonda Dikkat Edilecek Kurallar........................
Kompozisyonda Plan.........................................................
Kompozisyon Başlığı..........................................................
Kompozisyonda Bilgi Birikimi............................................
Kompozisyon Yazma Kuralları..........................................
İçerik/Anlam Özellikleri......................................................
Kompozisyon Yazmanın Metodu (Yöntemi)....................
Kompozisyon Yazma Denemesi.......................................
Düzenli Bir Kompozisyon Kâğıdının Özellikleri...............
YAZILI KOMPOZISYON TÜRLERI.................................
Örnek Kompozisyon Yazıları.............................................
109
113
114
117
120
125
126
128
131
131
137
138
139
139
140
140
140
141
144
149
151
164
166
174
176
177
181
184
186
188
189
190
198
≈ 6 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Yazılı Kompozisyon Türleri...............................................
Hikâye ................................................................................
Roman...............................................................................
Tiyatro.................................................................................
Senaryo...............................................................................
Masal...................................................................................
Fabl.....................................................................................
Hâtıra..................................................................................
Günlük.................................................................................
Gezi.....................................................................................
Haber....................................................................................
Röportaj ....................................................................... .....
Sözlü Kompozisyon Türleri ..............................................
Adres Sorma......................................................................
Fıkra Anlatma, Kutlama.....................................................
Özür Dileme........................................................................
Sohbet Etme......................................................................
Soruya Karşılık Verme......................................................
Tanışma, Telefonla Konuşma..........................................
Teşekkür Etme ..................................................................
200
200
201
201
202
203
203
204
205
205
206
207
208
209
209
210
211
211
213
214
≈ 7 ≈
Önsöz
ÖNSÖZ
TÜRKÇE DERSİ HAKKINDA BİRKAÇ SÖZ
Türkçe dersi denilince, Türk dilini düzgün ve kurallarına uygun
olarak kullanmayı öğreten ders akla gelir. Duygu, düşünce,
fikir ve hayalleri, özellikle de inançları düzgün bir şekilde
sözlü veya yazılı olarak ifade etmeyi öğreten dersin adı “Türkçe”
dir.
Konuşma ve yazma kabiliyetini bize Allah vermiştir. Lisanların
çeşit çeşit olması da yine, Allah’ın kudretini gösteren özelliklerdendir.
Her peygamber kendi kavminin, içinden çıktığı
toplumun konuştuğu dille tebliğ ve davetini yapmıştır. Dinin
amaç, dilin araç olmasından dolayı her müslümanın kendi ana
dilini çok iyi bilmesi ve onu çok güzel bir şekilde kullanması,
dinini tanıyabilmesi ve kendi toplumuna tanıtabilmesi açısından
da çok önemlidir. İnsanlar, dilleriyle (kullandıkları kelimelerle)
düşünürler, onunla yaşarlar, onunla inançlarım öğrenir
ve ifade ederler, birbirleriyle dil sayesinde anlaşırlar. Beraber
yaşadığımız insanlarla iyi iletişim kurmak ve sosyal hayatta
başarılı olmak için de Türkçe’yi iyi bilmek ve düzgün kullanmak
şarttır.
TÜRKÇE DERSİNİN KONULARI
Türkçe dersi, dinleme, okuma, konuşma ve yazma gibi dört
ana etkinliğe dayanır. Türkçe dersinin kapsamını bunlar oluşturur.
≈ 8 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
TÜRKÇE DERSİNİN AMACI
a-) Öğrencileri dinlediklerini, okuduklarını tam ve doğru olarak
anlamaya alıştırmak,
b-) Onlara, gördüklerini, duyduklarını, bildiklerini, incelediklerini,
öğrendiklerini, düşünce ve inançlarını sözle ve yazıyla
doğru, düzgün ve etkili olarak anlatma gücünü kazandırmak,
c-) Öğrencilerde okuma ve dinleme alışkanlık ve zevkini
uyandırmak; onları yaş ve seviyelerine göre yazılmış kitaplan,
yazılan arayıp bulmaya, okumaya yöneltmek,
d-) Öğrencilere gözlem yapmanın yollanın öğretmek ve bu
yolla edindiği izlenim ve bilgileri güzelce anlatabilecekleri kabiliyeti
kazandırmak,
e-) Dilimizdeki kelimelerin anlamlanın, doğru yazılış ve okunuşlarını
öğretmek, öğrencilerin kelime dağarcıklarını zenginleştirmek,
f-) Dilimizin bağlı olduğu ana kuralları (dilbilgisi kurallarını)
benimsetmek, dil sevgisini aşılamak,
g-) Bütün kitapların o Kitabı daha iyi anlamak için yazılıp
okunması gerektiği anlayışıyla, Kitabımızla kopmaz bağlar
oluşturmak.
Türkçe dersi, bir alışkanlık dersidir. Ezberlemekten, hatta
bellemekten daha çok, uygulamaya, yaşatmaya dayanır.
Doğru anlama, düzgün konuşma, güzel okuma ve yazma bu
≈ 9 ≈
Önsöz
konularda verilecek bilgileri alışkanlık haline getirmekle gerçekleşebilir.
Alışkanlıklar da geniş ölçüde uygulamayı, tekrarlamayı
gerektirir.
Türkçe dersi bütün derslerin temelidir. Hemen hemen her
ders bir yerde Türkçe dersinin kapsamına girer. Çünkü okuma,
dinleme, konuşma ve yazma bütün derslerde ortak etkinliklerdir.
Bu alanlardaki başarı, öbür derslerdeki başarıyı
sağlamada etken olur.
Metinlerin yazılması ve seçilmesinde Kalemder Suffe İslâm
Okulu öğrencilerinin yaş ve bilgi seviyeleri göz önünde bulundurulmuştur.
Çeşitli yazı türlerine yer verilen bu metinlerin ve
işlenişinin tevhidi eğitime uygun olmasına özen gösterilmiştir.
Bu metinlerle ve bu Türkçe dersiyle her şeyden önce, müslümanlara
müslümanca bir eğitim amaçlanmıştır. Suffe İslâm
Okulumuzdaki diğer derslerle bütünlük arz edecek şekilde ve
dinimizle uyum içinde olması, laik bir anlayışın reddi, dilin din
için olması birinci hedef seçilmiştir.
28. 11. 2018
Ahmed Kalkan
≈ 10 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
S E V M E K
Önce Allah’a inanalım çocuklar. O’nu sevelim. Çünkü O sizi
çok seviyor. Siz nereye gidiyorsanız O da sizinle beraber. Otobüse
binin, sizinle; uçağa binin, sizinle. Size oyunlar oynatan
O. Okutan, öğreten, akıl veren O. Kuşların o minicik gözlerini
O yarattı. Kuşlar pırr deyip uçarken O’nu haber verirler. Horoz,
kırmızı horoz, daha gün doğmadan O’nu hatırlar da uzun uzun
öter.
Zeytini O gönderir deniz kıyılarından. Çöllerden hurmayı O
gönderir.
Anne... Çocuğum, annesi olması insanın, en bulunmaz altın,
değil mi? İnsana anne veren O... Annelerin kalbine bu kadar
sevgi, iyilik, sabır koyan O...
Önce Allah’a inanalım çocuklar... O’nu görür gibi olalım. O
hiç bir şeye benzemez. O insan gibi değil. O hiç ölmez. O’nun
önü sonu yok. O’nu bizim gözümüzün gücü yetmez görmeye.
Ama O’nu görür gibi yaşayalım.
İlkin ve sonra Allah’ı sevelim çocuklar. O’nu sevdik mi sonsuz
bir sevinç sarar gönlümüzü. Dünya, tılsımlı bir bin bir
gece masalı olur. Her kapı neşeyle açılır... Oyun oynarken de
O’nu unutmayız, bahçelerde gezerken de. Namaz saatlerinde
unutmadığımız gibi, eğlenirken de, dinlenirken de O’nunlayız,
O’nunla olmalıyız. Güneş doğarken de O’nunla oluruz, düşte
de.
Sonra birbirimizi sevelim... Annemizi sevelim. Annelerimizin
≈ 11 ≈
Sevmek
bizi ne kadar sevdiğini hayalimiz alabilir mi? En uzak bir tehlike
bize yönelse kokusunu alıp telaşlanan anneler... Düşersek
dili tutulan, bizim için bizden daha çok korkan, ta gönlümüzde
yatan niyeti sezmeye çalışan anneler... İnsanlık bahçesinin en
olgun elmaları anneler... Anneler, Allah’ın bize en nazik emanetleridir
çocuklar.
Sonra babamızı sevelim... Onların sert duruşuna bakmamak...
Onlar anlatmazlar, saklarlar sevgilerini. Sevgileri külün
altındadır. Birazcık hasta olsan, dayanamaz hemen belli ederler.
Doktorlara koşarlar, çarşılara koşarlar. Elmalar, portakallar
getirirler, balonlar alırlar, oyuncaklar alırlar, seni oyalarlar.
Annen geceleri seni uykusuz bekler. Baban içerdeki odadan
hep anneni sorguya çeker. Kardeşlerin, en yumuşak yastıklarını
sana verirler...
Kardeşlerimizi, annemizi, babamızı, onların annelerini, babalarını,
kardeşlerini, yani bize o eski zamanın hikâyelerini anlatan
büyükannemizi, bizimle oyun oynayan büyükbabamızı,
bizi gezmeğe götüren dayılarımızı, bizi öpen halamızı, kucaklayan
teyzemizi, hediyeler alan amcalarımızı sevelim...
Arkadaşlarımızı sevelim çocuklar. Sevmeden dostluk olmaz,
oyun olmaz, huzur olmaz. Elbette hocalarımızı sevelim.
Bizi çok seven, mum gibi kendini eritmek pahasına bize ışık
veren, bizi nurlandıran hocalarımızı sevelim.
İnsanları sevelim, insan olanları, Müslümanları. Onların da
içinde bir fenalık yok, bizim gibi. Onlar da hep bizim iyiliğimizi
isterler. Sokakta gezen arkadaşlarımızı, çevredeki bizden insanları
sevelim, sevmeye çalışalım. Onların kimi hocadır; bize
≈ 12 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
öğretir. Kimi bahçecidir neler yetiştirir neler...
İnsandan güzel ne gördün sen çocuğum? Kedi de güzeldir;
karınca da hoştur, ama insan gibisi var mı?
OKUDUĞUNUZU ANLADINIZ MI?
1-) Sevmekle inanmak arasında bir ilişki var mı? Varsa nasıl?
Bu soruyu, özellikle Allah sevgisiyle ilgili olarak ve örnekler
bularak cevaplayınız.
(Bu kitabınızda geçen sorulan ve şunları cevaplayınız, şunları
yapınız gibi ödevleri, öğretmeniniz tarafından farklı bir şey
istenmediği sürece, Türkçe defterinize sınıfta o ders işlenmeden
önce yazmanız gerekir. Sonra sınıfta o ders işlenirken, ilgili
soruya defterinizde verdiğiniz cevap veya yaptığınız ödevle,
hocanızın cevabını karşılaştırınız ve varsa yanlışlarınızı
düzeltiniz, eksiklerinizi tamamlayınız.)
2-) Allah’ın insanla beraber olması nasıl olur? Allah’ın insana
benzemediğini değerlendirip bu beraberliğin nasıl olduğunu
düşününüz ve araştırarak cevaplayınız.
3- Kuşların bize Allah’ı haber vermesi nasıl olur?
4-) Horozun gün doğmadan uzun uzun ötmesinin sebebi
ne? Bu, sizce de doğru olabilir mi? Nasıl? Horozlarla birlikte
başka hangi canlılar o saatlerde uyanıktır? Bizim bunlardan
alacağımız ibretler nelerdir?
5-) “Allah’ı görür gibi olmak, görür gibi yaşamak” ifadesinden
ne anlıyorsunuz?
≈ 13 ≈
Sevmek
6-) “Eğlenirken ve dinlenirken de Allah’la beraber olmak” bilinci
ve arzusu bize ne gibi görevler yükler? Bu sorunun cevabını
arkadaşlarınızla tartıştıktan sonra, kendi düşüncelerinizi
yazınız.
YAZMA KONUSU
Sevmek nasıl olur, sevdiğimiz nasıl belli olur? Sevmek bir
bedel ister mi? Bu konudaki düşüncelerinizi kompozisyon şeklinde
yazınız.
ŞUNLARI ÖĞRENINIZ
Dil, ses, hece, kelime neye denir?
Dil: İnsanların duyduklarını, gördüklerini ve düşündüklerini
anlatmaya yarayan sesli işaretler düzenidir.
Dilbilgisi: Dilin öz kurallarını göstererek doğru konuşmanın,
düzgün yazmanın yollanın öğreten bilim dalıdır. Sesleri, kelimeleri,
cümleleri inceler.
Ses: Dilin parçalanamayan en küçük parçasıdır. Sesler bazen
tek başına, çok defa da yan yana gelerek, canlı cansız varlıkları,
kavramları ve durundan karşılayan dil öğelerini meydana getirirler.
Harf: Alfabeyi oluşturan, tek başına ya da başkalarıyla birleşerek
dildeki bir sesi yazıda göstermek için kullanılan işaretlerden
her birine denir.
“Ses”le “harf’i karıştırmamaya özen gösterilmelidir. Ses, akciğerden
başlayıp ağız ve burunda sona eren solunum yolları
≈ 14 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ile, bu yollar üzerinde sıralanmış organlardan çıkar. Harf ise bir
sesin işaretidir; yazı dediğimiz işaretlerin en küçük bir parçası.
Hece: Bir çırpıda söylenen kelime veya kelime parçalandır.
Kelime: Kendi başına bir anlamı olan ses ya da ses topluluğudur.
Kelimeler cümle kuruluşuna yarar. Canlı, cansız varlıkları,
kavramları, hareketleri ve onların hallerini karşılar. Sözcük aynı
anlamdadır.
DİNLEMESİNİ BİLİYOR MUSUNUZ?
Hemen hemen her gün yaptığımız işlerden biri de dinlemektir.
Bir düşününüz. Hiç olmazsa günde üç dört saatimizi buna ayırırız.
Evde annemizi, babamızı; okulda öğretmen ve arkadaşlarımızı
dinleriz. Radyoyu, televizyonu açar, haberleri, bizi ilgilendiren
konuşmaları dinleriz. Kısaca, dinleme, günlük hayatımızda
önemli bir yer tutar.
Dinleme de okuma gibidir. Nasıl okuyarak başkalarının düşüncelerini,
duygularını öğreniyorsak, aynı şeyi dinleyerek de
yaparız. Konuşulanlar üzerinde düşünür, anlatılanları kavramaya
çalışırız. Bu bakımdan dinleme, öğrenme yollarının başında
gelir.
İyi bir dinleyici olmak için birtakım alışkanlıklar gerekir. Bu
alışkanlıkları edinmedikçe dinlediklerimizden iyice yararlananlayız.
Bazıları vardır; gözlerini konuşana diker, sessizce otururlar.
“İşte iyi bir dinleyici” dersiniz. Ama gözleri konuşanda, akıllan
ve dikkatleri başka yerdeyse, bunlar iyi bir dinleyici değillerdir.
İyi bir dinleyici gözleriyle değil, sorularla dinler; yani, konuşulan
≈ 15 ≈
Dinelemesinie Biliyor Muyuz?
konu üzerinde kafasında uyanan sorulara cevaplar arar. Dinlediklerini
bu sorularla değerlendirir.
Bazı dinleyiciler de konuşmayla değil de, konuşmayı yapanla
ilgilenirler. Konuşanın elbisesine, saçlarını tarayıp taramadığına,
el ve yüz hareketlerine bakarlar. Bunlar da iyi dinleyici değildir.
Konuşanın giyinişi, kılık kıyafeti iyi bir dinleyiciyi ilgilendirmez.
Onu ilgilendiren, konuşanın anlattıkları, bu konu üzerinde düşündükleridir.
İyi bir dinleyici sabırlıdır. Konuşanı sonuna kadar izler. Konuşanla
aynı fikirde olmayabilir. Ama hiçbir zaman onun sözünü
kesmez. Eğer soracakları varsa, bunları konuşma bittikten sonra
sorar.
Dinlediklerini değerlendirme, iyi bir dinleyicinin yapması gereken
en önemli iştir. Örneğin, konuşanın amacı nedir? Öğüt mü
veriyor, yoksa belli bir konuda birtakım gerçekleri mi açıklıyor?
Bunu yaparken heyecanlı mıdır? Fikirleri, düşünceleri değiştirip
olduğundan fazla büyütüyor mu? Söyledikleri yeni şeyler midir?
Bu ve buna benzer sorularla dinlediğini değerlendirme, iyi bir
dinleyicinin yapacağı işlerdendir.
BILMECELI BIR MASAL
Düşünerek dinlemeliyiz. Daha doğrusu dinlerken düşünmeli,
düşünerek de dinlemeliyiz. Bakalım içinizden kimler bu
kuralı uygulamakta zorluk çekiyor? Bunu anlamak için size
minik bir masal anlatacağım. Masalda bir soru var. Kim iyi bir
dinleyiciyse masaldan hemen sonra bu soruyu kolayca cevaplar.
≈ 16 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Çok, çok eski zamanlarda bir ülkenin varlıklı ve güçlü bir
kralı varmış. Bu kralın çok sevdiği kızı hastalanmış. Hekimlerin
hiçbiri onun hastalığına bir çare bulamıyormuş. Zavallı kız
her geçen gün ölüme yaklaşıyormuş. Bunu düşündükçe kral
çıldıracak gibi oluyormuş. Bir gece bir rüya görmüş. Rüyasında
ak sakallı bir adam:
- Derdinizi biliyorum. Dediğimi yaparsanız kızınız iyileşir. Ülkenin
doğusundaki en yüce dağın tepesinde bir mağara vardır.
O mağarada dağ gülü denen bir kuş yaşar. Onu yakalatın,
pişirin, bu kuşu ne bir eksik, ne bir fazla kızınıza yedirin. Ertesi
gün, onun iyileştiğini göreceksiniz, demiş.
Bu sesle uyanmış kral. Hemen avcılar salmış o dağa. Dağ
gülünü yakalamış, getirmişler. Pişirmek için kesmişler, karnını
yarmışlar. Karnından iki yavru çıkmış. Şaşırıp kalmışlar. Yavruları
da yedirsinler mi, yedirmesinler mi? Çünkü yaşlı adam,
“ne bir fazla, ne bir eksik” demiş.
OKUDUĞUNUZU ANLADINIZ MI?
1- Bu masaldaki soruyu cevaplayın. (Bakalım, masal okunup
anlatılırken, düşünerek, eski bildiklerinizle karşılaştırarak
mı dinlediniz?)
2- Aşağıdaki cümleleri dikkatle okuyunuz. Doğru olanların
baş tarafına D, yanlış olanların başına da Y harfi koyunuz. (İlk
cümle, örnek olarak işaretlenmiştir.)
a- _D_ Dinleme, günlük hayatımızda önemli bir yer tutar,
b- ___ Dinleme ile okuma arasında hiçbir benzerlik yoktur.
c- ___Konuşulanları ve anlatılanları iyice kavramak için
dikkatle dinlemeliyiz.
d- ___ İyi bir dinleyici, konuşanın kılık kıyafeti ile ilgilenir.
≈ 17 ≈
Dinelemesinie Biliyor Muyuz?
e- ___ Konuşanla aynı fikirde olmadığımız zaman, konuşanın
sözünü kesip kendi fikirlerimizi söylemeliyiz.
f- ___ Dinlediklerimizi tam olarak anlayabilmek için konuşanın
amacını, bize neyi söylemek istediğini anlamaya çalışmalıyız.
g- ___ İyi bir dinleyici, dinleyerek öğrendiği fikirlerin doğruluğunu
sorular sorarak araştırır.
h- ___ Dinleme de okuma gibi iyi bir öğrenme yoludur.
ŞUNLARI YAPIN
Aşağıda dinleme ile ilgili bazı öğütler verilmiştir. Bunlardan
yapılması gerekli olanların başına X işareti koyun. (İlki örnek
olarak yapılmıştır.)
a- _X_ Konuşana bakın ve dikkatle dinleyin.
b- Sessizce oturun, anlatılanlar üzerinde düşünün.
c- __ Anlatılanların hangi konuyla ilgili olduğunu kafanızda
bulun.
d- Konuşanın saçlarını iyi tarayıp taramadığına bakın.
e- __ Konuşanın fikirleri üzerinde soracağınız bir soru
varsa, bunu konuşma
bittikten sonra sorun.
f- __ Konuşanın fikrine katılmıyorsanız, sözünü kesiniz.
g- Konuşanın anlattığı hikâye veya olaylara benzer başka
şeyler düşünün.
h- __ Konuşanın, anlattıklarını belli bir sıra ile anlatıp anlatmadığına
bakınız.
≈ 18 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
DÜŞÜNÜN, CEVAPLAYIN
Duymak, dinlemek midir? Bazen işittiğimizi hatırlamayız,
neden? Duymak, ses dalgalarının kulağa çarpması; dinlemek
ise, işitileni kavramak ve zihinde saklamak demektir. Bu açıklama
ışığında duymakla dinlemenin özelliklerini açıklayınız.
(“Bakmak” ile “görmek” konusunun da buna benzediğini değerlendirmeye
çalışınız.)
İYİ BİR DİNLEYİCİNİN ÖZELLİKLERİ
“Dinleyip de, sözün en güzeline uyan kullarımı müjdele.” (39/
Zümer, 18)
1-) Dikkatinizi konuşana, daha doğrusu konuşulana verin.
Konuşana, söyledikleriyle ilgilendiğinizi gösterin. Bir dinleyicinin
konuşulanları iyice anlayamamasının sebebi, genellikle,
kafasının, söylenenlerden ziyade kendisinin daha ilgi çekici
bulduğu şeyler üzerinde durmasıdır. Kafanın dışı sınıfta olduğu
halde, içi evde, oyun saltasında olursa sözler ya kulağa hiç
girmeyecek ya da bir kulaktan girerse diğerinden çıkacaktır.
2-) Söylenenleri incelikle seçin ve ayırın. Konuşulan konunun
tüm ayrıntılarım değil, önemli noktalarının hatırlanması
gerektiğine dikkat edin.
3-) Hoşgörülü olun, çünkü sevdiğimiz kimselerin sözlerini,
hoşlanmadığımız insanların sözlerinden daha dikkatle dinleriz.
Ama unutmayalım ki, hoşlanmadığımız insanlardan bile
çok defa bir şeyler öğrenebiliriz. Konuşmacıya karşı duyulan
antipati, dinlemenin düşmanlarından biridir. Konuşanın elbi≈
19 ≈
Dinelemesinie Biliyor Muyuz?
sesi, yüzü, jestleri, hatta konuyu ele alış biçimi ve görüşleri
hoşunuza gitmese bile histerinizi yenmeye çalışın. Kendinizi
konuya vererek, konuşmacının davranış ve görünüşüne aldırmayın.
4-) Konuşmanın önemli yerlerini not alın. Unutacağınızı
unutmayın. Eğer durum müsait ise, söylenenlerin aklınızda
kalmasını istediğiniz kısımlarını bir kâğıda geçirin.
5-) Dinlerken düşünün, iyi bir konuşmacı dakikada 110 - 120
kelime ile konuşur. Araştırmalara göre kafalarımız dakikada
400 - 500 kelime ile çalışır. Bu, konuşmayı dinleme esnasında
oldukça boş vaktiniz olacağını gösteriyor. Bu vaktinizi kötüye
değil, iyiye kullanın. Konuyla ilgili kendi tecrübelerinizi hatırlayın.
Konuşmacının söylediklerini benimseyip benimsemeyeceğinizi
kendi kafanızda tartışın. Ama bunu yaparken konuşmayı
dinlemeyi ihmal edip kaçırmayın. Tümüyle hayallere ve
geniş düşüncelere kapatıp sadece kalıbınızla orada olmayın.
Kendi düşünme hızı avantajınızı değerlendirin. Düşünen kişi,
konuşmacıdan çok hızlı gideceğinden, bu hız farkı, zihnimizin
dağılıp başka konulara sıçramasına sebep olabilir. Bu dağılmayı
önlemek için düşüncemizi söylenenleri tekrarlamak,
özetlemek, kendi kelimelerimizle yeniden ifade etmek yolunda
kullanabiliriz
6-) Delilleri inceleyin. Konuşmacı, mesela, İslâm’ın halk kesiminde
şuursuz bir örf - âdet yığını olarak algılandığını ileri
sürüyorsa, sunduğu delilleri dikkatle tahlil edin. Sağlam gerçekler
sundu mu? Düşünceleri mantıklı mı? Ortaya sadece bir
iddia mı atıyor, yoksa sözlerini objektif gözlemlerle mi destekliyor?
≈ 20 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Konuşmacının fikrini kabul etmiyorsanız, zihninizi bu istikamette
çalıştırıp da konuşmayı kaçırmayınız. Dinlerken ana
gaye söyleneni iyi anlamaktır; tenkit ancak iyi anladıktan sonra
olabilir.
7- Konuşmacının hitabet tekniğine dikkat ediniz. İster iyi bir
konuşmacı olsun, ister kötü; her konuşma, size hitabet sanatı
hakkında çok şey öğretebilir. Konuşmacı, konuşmasını ilgi çekici
veya can sıkıcı bir şekle sokarken neler yaptığına ve neler
söylediğine dikkat ediniz, gayet konuşmacının sözleri dinleyicileri
kızdırmıyorsa, “neden” ve “nasıl”ını bulmaya çalışın, öte
yandan, paylaşacağınız düşünceleri sunuyorsa, onları hangi
yollara câzip bir şekle soktuğunu anlamaya çalışın. Bir gün
size de faydalı olabileceğini düşünerek, konuşmacının duruşuna,
ses değişimlerine, jest ve mimiklerine dikkat edin.
8-) Konuşmacının sunduğu mesajı özetleyin. Konuşma bittikten
sonra, kafanızda veya yazarak onun ana tezini veya konuşmanın
belli başlı noktalarım, ileride hatırlamanızı mümkün
kılacak tarzda özetleyin. Bu, bir konuşmanın ikinci derecedeki
malzemesi arasından önemli olanlarım seçip ayırmakla mümkün
olacaktır.
9-) Konuşmacının söylediklerini başkalarıyla konuşun, görüşün.
Kendi intibalarınızı diğerlerinin izlenimleriyle karşılaştırın.
Sizin kaçırmış olabileceğiniz bazı önemli noktalan onlar
yakalamış olabilir. Bunun gibi, siz de, onların göremedikleri
noktalarda onları aydınlatabilirsiniz. Böylece duygusal olma,
yanlış ve eksik değerlendirmelerden kaçınabilir, tahlil ve tenkit
gücünüzü de geliştirebilirsiniz.
≈ 21 ≈
Dinelemesinie Biliyor Muyuz?
10-) Fizikî yönden de iyi bir dinleyici olduğunuzu gösterin.
“Eğri oturalım, doğru konuşalım.” diye bir söz vardır, bilirsiniz.
Bu sözün bir kısmı eğri olduğundan, onu da doğrultalım: Doğru
oturalım, doğru konuşalım. Her konuda doğru, dosdoğru
olalım. Konuşana ve konuşulana değer verdiğimizi kanıtlamak
için, önce kalıbımızla dinlediğimiz belli olmalı ki, kalbimizle de
dinlemenin önü açılsın. Üşümüş, yorgun, acıkmış veya hasta
bir kimse iyi bir dinleyici değildir. Bu hallerin dışında, iyi bir
dinleyici olabilmek için rahat bir durumda olmalısınız. Bunu
derken, çok rahat bir durumu da kast etmiyoruz. Bir kimse,
aşırı bir yemekten sonra veya kendisini çok sıcak hissettiği
zaman, dinlemek değil, uyumak isteyebilir. Şu halde, iyi bir
dinleyici olmanın şartlarından biri de, sadece zihnen değil, fizikî
yönden de hazır olmaktır.
Okuldaki öğrenme, büyük ölçüde sınıflarda verilen derslerin
dinlenmesine bağlı. Dinleme kurallarına uyarak iyi bir dinleyici
vasfı kazanmadan okulda başarılı olmak da mümkün değildir.
Hocamız yazmanıza müsaade ediyorsa, ders sırasında devamlı
not alın ve dersten çıkınca da yazdıklarınızı başkalarının
notlarıyla karşılaştın. Hocanın söylediklerini harfi harfine kâğıda
geçirmeye de çalışmayın. Kafanız, hocanın sözlerini değerlendirebilmek
ve bir tercih yapabilmek için açık ve uyanık
tutulsun. Dersin temel noktalarım ve analılar misalleri kaydedin.
Daha sonraları, notlarınızı incelerken ayni konu hakkında
okuduğunuz öteki yazılarla karşılaştım. Hocanın söyledikleri
iyi tarzda böyle öğrenilir.
Burada sınıfta, camide, bir salonda herhangi bir konuşma
dinlerken sessiz, dikkatli ve terbiyeli, ama konuşmacıya cevap
vermeye de hazır olun. Yerine bir kütük gibi çöreklenen, yü≈
22 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
zünde hiç bir ifade okunmayan bir dinleyici her konuşmacı için
bir handikaptır. Konuşmacı eğer konuşma sırasında bir fıkra
anlatırsa, zevklendiğinizi belli etmek için gülünüz. Bir soru
yöneltir veya meydan okuyan bir ifade sunarsa, cevabınızı,
yüzünüzün ifadeleri ve vücudunuzun hareketleri ile belli edin.
Konuşma üzerindeki düşüncelerinizi ortam uygunsa konuşmacıya
iletmeye çalışın.
Çünkü her iyi konuşma, iki kutuplu bir etkileşim, bir alışveriş,
bir gidiş-gelişli yoldur. Sadece konuşmacıdan dinleyicilere
uzanan bir yol değil; dinleyicilerden de konuşmacıya giden bir
yol. Konuşma bittikten sonra, şayet vakit ve ortam müsait ise,
konuşmacıya sorular yöneltin; kendi düşüncelerinizi açıklayın.
İyi bir konuşmacı, dinleyicilerinin nasıl bir reaksiyon gösterdiklerine
dikkat eder; öğrendiklerini daha sonraki konuşmalarında
uygulamaya çalışır. Dinleyicilerin sorumluluklarından biri,
konuşmacının kendisini geliştirmesinde ona rehber olacak
tarzda hareket etmektir.
Dinlemesini bilen dinleyiciler konuşmacıya yardım eder, ona
ilham verir. Kendisine sempati besleyen ve her an cevap vermeye
hazır bir dinleyici grubu önünde konuşmak her konuşmacı
için bir nimettir. Söylenenleri samimi bir ilgi ile dinlediğinizi
her halinizle belirtin. Eğer sinirliliği ve heyecanı kendisine
ciddi bir hata yaptırdı ise, onu küçümsemeyin, gülmeyin, alay
etmeyin. Kendi arkadaşları arasında, kendisine her zaman
yardıma hazır arkadaşları arasında bulunduğunu hissettirin.
Kendiniz iyi bir konuşmacı olmasanız bile, iyi bir dinleyici
olmasını öğrenebilirsiniz. İyi bir dinleyiciyi herkes takdir eder.
İyi bir dinleyici her yerde iyi karşılanır; hem zekâsı, hem iyi
≈ 23 ≈
Hak Yol İslâm Yazacağız!
niyeti ile kendisini başkalarına sevdirir. Arkadaş edinmenin iyi
bir yolu, iyi bir dinleyici olmaktan geçer.
HAK YOL İSLÂM YAZACAĞIZ!
Kör dünyanın göbeğine,
Hak yol İslâm yazacağız.
Kuşların göz bebeğine
Hak yol İslâm yazacağız.
Yola, ağaca, pınara,
Esen yele, yağan kara,
Yağmur yüklü bulutlara
Hak yol İslâm yazacağız.
Koç burcuna, yay burcuna,
Bebeklerin avucuna
Minarelerin ucuna
Hak yol İslâm yazacağız.
Bucak bucak, köşe köşe,
Yıldıza, aya, güneşe,
Kara taşa, kor ateşe
Hak yol İslâm yazacağız.
Askerlerin miğferine,
Kağnıların tekerine,
Tâğutların heykeline
Hak yol İslâm yazacağız.
Herkes duyacak, bilecek.
≈ 24 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Saklanmaz gayrı bu gerçek.
Yaprak yaprak, çiçek çiçek
Hak yol İslâm yazacağız...
Abdurrahim Karakoç
METIN ÜZERINDE ÇALIŞMALAR
Anlamım tam olarak bilmediğiniz kelimelerin tüm manalarını
öğrenmek için Türkçe sözlüğe bakmayı ali k ilk il aline
getiriniz.
“Hak” kelimesi: a) Allah, b) doğru, gerçek, c) doğruluk, d) bir
insana ait olan şey, c) geçmiş, harcanmış emek, f) pay, hisse,
g) lâyık, münasip gibi anlamlara gelir. Hak kelimesinin tüm
bu anlamlarım öğreniniz. Yukarıdaki şiirde “hak” kelimesiyle,
bu anlamlardan hangisi kast edilmiştir? Bu kelimenin ayrı anlamlarda
kullanıldığına örnek olacak şekilde, farklı cümlelerde
hak kelimesini kullanınız.
Şiirde geçen “yazacağız” kelimesi sözlük anlamında mıdır?
Yani, harfleri yan yana getirip istenilen şeyi anlatan biçimler
ortaya konak anlamında mı kullanılmıştır? Yoksa sözlük anlamının
dışında mı kullanılıyor? İşte bunun gibi, bir kelimenin
sözlük anlamından başka bir anlamda kullanılmasına mecaz
denir. Bu şiirde yazmak kelimesi ile ne anlatılmak istendiğini
cevaplayın.
“Kör dünya” ifadesiyle anlatılmak istenen nedir? Yeryuvarlağı
kör olmaz ise, dünya ile ne kast edilmiştir? Kâfirlerin dünyada
çoğunlukla olduğunu düşündüğümüzde, kör kelimesi nasıl
bir körlüğü anlatır ve kimler için kullanılmaktadır? Kur’ân-ı
≈ 25 ≈
Hak Yol İslâm Yazacağız!
Kerim’den konuyla ilgili ayetler bularak, gözleri olduğu halde
“kör” olanların hangi anlamda kör olduklarım öğreniniz. Bu şiirde
de aynı anlamda mı kullanılmıştır?
Şiirde hangi yerlerde tabiattaki canlı ve cansız varlıklar
geçiyor? Bu varlıklara “Hak yol İslâm” nasıl yazılır?
Beşinci kıtada (bölümde) anlatılmak istenenleri tam olarak
anlayabilmek için miğfer, kağnı, heykel ve tâğut kelimelerinin
bilinmesi, anlamlarının çok iyi anlaşılması gerekir, özellikle tâğut
kelimesinin anlamlarını öğrenin. Bu şiirde “tâğutların heykeline”
ifadesi ile heykeli olan bir tâğut kast edildiğine göre,
tâğut kelimesinin hangi anlamı aklımıza gelmelidir?
Tür, plan ve anlatım üzerinde çalışmalar
Yukarıdaki metni okuduğumuzda şu anlatım özelliklerini görüyoruz:
a- Metin, alt alta yazılmış satırlardan meydana gelmiş,
b- Her satırın ilk kelimesi, büyük harfle yazılmış,
c- Her dört satırdan sonra bir aralık verilmiş.
d- Satır sonlarında bazı kelimeler ses bakımından birbirleriyle
benzeşmiş. (Göbeğine - bebeğine; pınara - kara - bulutlara...
gibi)
İşte, bu özellikteki yazılara manzume denir. Manzumelerin
insan ruhunda güzel duygular uyandıran ve sanat değeri taşıyanları
vardır. Böyle manzumelere şiir denir.
Demek ki, okuduğumuz metin şiirdir.
Şiirin her satırına mısra denir. Şiirde çoğu mısraların sonlarındaki
kelimeler, ses bakımından benzeşir. Buna kafiye denir.
≈ 26 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Okuduğumuz şiirde, her dört mısradan sonra bir aralık verilmiş
ve diğer dört mısra bir önceki dört mısradan ayrı yazılmıştır.
Her dört mısra, bir anlam bütünlüğü taşıyor. Şiirin anlam
bütünlüğü taşıyan bölümlerinden her birine kıta denir. Kıtalar
üç, dört, beş, altı, yedi… mısradan meydana gelebilir. O zaman
kıtalar üçlük, dörtlük, beşlik... adlarını alırlar.
Okuduğunuz Şiire Dikkat Ederek Cevaplayın
a- Şiir kaç kıtadan meydana gelmiş?
b- Her kıtada kaç mısra var?
c- Mısra sonlarındaki kafiyeli kelimeleri gösterin. Kafiyeleri
bulmadan önce redif ne demektir, onu araştırmamız gerekecek
ve nakaratın ne demek olduğunu bilmemiz icap edecek.
Bunları öğrenmeye çalışın.
ZULMÜ ALKIŞLAYAMAM!
Ağlasın milletin evladı da bangır bangır,
Durma hürriyeti aldık diye sen türkü çağır.
Zulmü alkışlayamam, zâlimi aşla sevemem.
Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem.
Biri Kur’an’ıma saldırdı mı, hatta boğarım,
Boğmasam da hiç olmazsa yanımdan koğarım.
Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam,
Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam.
Doğduğumdan beridir aşığım istiklale
Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lale
Yumuşak başlı isem, kim demiş uysal koyunum?
Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boyunum.
Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim
≈ 27 ≈
Zulmü Alkışlayamam!
Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim?
Adam aldırma da geç git, diyemem aldırırım:
Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım.
Zâlimin haşiniyim amma severim mazlumu
İrticaın şu sizin lehçede manası bu mu?
(SAFAHAT’ten)
METIN ÜZERINDE ÇALIŞMALAR
Yukarıdaki şiiri okurken ses tonumuzu ve okuyuş tarzımızı
nasıl yapmalıyız?
a) tatlı, yumuşak bir edâ ile, b) Tepki gösterir tarzda, c) duygulandırıcı,
dokunaklı bir şekilde, c) bağırarak ve ağlar gibi
haykırarak e) tabii bir tonda ve hikâye okur gibi.
Bu şiiri kimin yazdığını biliyor musunuz? Şiirin yazarına şâir
denir. Yukarıda şiirin sonunda (Safahat’ten) ifadesi geçtiğine
göre, demek ki bu şiir Safahat adlı bir şiir kitabından alınmıştır.
Bu şiir kitabı kime aittir? Araştırıp öğrenmeye çalışın. Şairin
T.C. kurulduktan kısa bir süre sonra kaçar gibi Mısır’a gidip
ölümüne yakın bir zamana kadar memleketine dönmeyişinin
sebebi ne olabilir? Bu konuyu da araştırarak, yukarıdaki şiirde
anlattıklarıyla ilgisini değerlendirmeye çalışınız.
YABANCI KELIMELER
Anlamını bilmediğimiz kelime, bizim için yabancı kelimedir.
Çünkü o kelimenin anlamını tanımıyoruz. Kelimenin anlamını
doğru bir şekilde öğrenip kendimize mal edince, yani kolaylıkla
cümle içinde o kelimeyi kullanabilince artık o kelime bizim
için yabancı olmaktan çıkar. Parçalarda geçen yabancı keli≈
28 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
meleri sözlükten bulup defterinize anlamlarını yazmalı ve bellemeksiniz.
Böylece ne kadar çok kelimenin anlamlarını tam
olarak bilir ve cümle içinde kullanabilirsek, o oranda kelime
hâzinemiz zenginleşir. Bu yüzden, gerek Türkçe ders metinlerinde
ve gerekse okuduğumuz bir kitapta veya duyduğumuz
bir cümlede geçen anlamını bilmediğimiz kelimeleri sözlükten
bulup öğrenmeği bir alışkanlık haline getirmeliyiz.
Parçada geçen aşağıdaki kelimelerin anlamlarını belleyiniz
ve bunları birer cümle içinde kullanınız. (Bu dersten sonraki
parçalarda geçen yabancı kelimelerin anlamlarını sözlükten
siz bulacaksınız.)
Soysuz: alçak, kötü soydan olan,
zağar: av köpeği.
lâle: suçluların ve esirlerin boynuna vurulan halka (eskiden),
uysal: herkese uyan, helkesin fikrine tabi olup itiraz etmeyen,
irtica: geriye dönme, geriye yönelme, gericilik.
lehçe: konuşulan dil, bir dilin dallarından her biri,
çifte: (parçada) hayvanın iki art ayağıyla birden tepmesi.
DEYIMLER
Türkü çağırmak: Hoşa gidecek şekilde, neşeli olarak bir
şeyi tekrarlamak, terennüm etmek.
Ciğeri yanmak: Çok kederlenmek
Kanayan yara: (mecaz olarak) Acı, büyük keder.
≈ 29 ≈
Zulmü Alkışlayamam!
Bu deyimlerin anlamlarını belleyerek birer cümle içinde kullanınız.
“Ciğeri yanmak” gibi kendi öz anlamından az çok ayrı
bir anlam taşıyan klişeleşmiş kelime topluluğuna deyim denir.
Siz de halk arasında çok yaygın olan beş tane deyim bulup,
anlamlarıyla birlikte defterinize yazınız. Ayrıca, bulduğunuz
bu deyimleri birer cümle içinde kullanınız.
YANLIŞ VEYA EKSIK BILDIĞIMIZ KELIME VE KAVRAMLAR
Okuduğunuz şiirde (hemen hemen bütün mısralarda) zulme
ve zâlimlere karşı müslümanca bir tepki ve başkaldırı görülmektedir.
Yeryüzündeki her çeşit zulme ve her tipteki zâlimlere
karşı çıkmak, İslâm Dini’nin en önemli emirlerinden
biridir. İslâm’ın hâkim olması için de tüm zâlimlere isyan edilmesi
şarttır. Bunu gerçekleştirmek için, önce zulüm ve zâlim
kavramlarının iyi bilinmesi gerekir.
Hepiniz zulüm, zâlim ve mazlum kelimelerini duymuşsunuzdur.
Hatta, bu kelimelerin anlamların bildiğinizi zannedersiniz-,
önce bu-kelimelerin - anlamlarım aşağıdaki açıklamayı
okumadan, şu zamana kadarki kültürümüzle cevaplamaya
çalışın. Acaba doğru ve eksiksiz cevaplayabildiniz mi?
Günlük hayatımızda kullandığımız birçok kelime ve kavramın
anlamlarım ya eksik, ya da yanlış biliyoruz. Bundan dolayı
doğruyu bulmamız, doğruyu ifade etmemiz, doğruyu yaşamamız
çoğu zaman mümkün olmuyor.
İnsan, kelimelerle düşünür, kelimelerle İnancını belirleyip
ifade eder, kelimelerle yaşar, o yüzden kelimelerin ve anlamlarının
bozulması; fikir, inanç ve amellerin de bozulmasını ne≈
30 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ticelendirir. (Bkz. 2/Bakara, 75; 5/Mâide, 13) Dildeki tahrifat,
dindeki tahrifatın en önemli sebeplerindendir. Şehid, din, ibadet...
kelimelerinde olduğu gibi zulüm, adâlet gibi yukarıdaki
parçanın en belirgin kavramı da anlam kargaşasının kurbanlarından.
Tekrar, zulüm kelimesi ile aklımıza gelen anlamın eksik olup
olmadığına dönelim:
Zulüm denilince hepinizin aklına sadece haksızlık, eziyet,
işkence ve benzeri fiziki yaptıranlar gelir. Dilimize Arapçadan
giren bu kelimenin esas anlamlarım en güzel Arapça ile yazılmış
Kur’an- Kerim’de buluruz. Dinimizde ve dilimizde bu kelimenin
esas anlamı: “Bir şeyi (veya bir hakki) kendi yerinden
başka bir yere koymak”tır. Yani, hak edenin hakkını vermemek,
haksıza hak etmediği bir şeyi vermektir.
Kur’an’da “zulüm”, hepimizin bildiği eziyet, işkence ve haksızlık
yanında, esas olarak bu açıkladığımız anlamıyla kullanılır.
Bu yüzden,
“Allah’ın koyduğu sınırı (hududu) aşanlar zâlimdir.” (2/Bakara,
229)
“Allah’ın yasakladıklarım yaparak, insanlar kendi (nefis)lerine
zulmederler.” (2/Bakara, 35)
“Kâfirleri dost edinmek zulüm; onları dost edinenler zâlimdir.”
(9/Tevbe, 23) Çünkü;
“Kâfirler (in tümü) zâlimdir.” (2/Bakara, 254)
“Şirk en büyük zulümdür.” (31/Lokman, 13)
“Allah’ın indirdikleriyle hükmetmeyenler zâlimlerin ta kendileridir.”
(5/Mâide, 45). Bildiklerimizi gözden geçirmek, doğru kabul
ettiklerimizin Kitabımız’la sağlamasını yapmak zorundayız.
≈ 31 ≈
Zulmü Alkışlayamam!
Zulüm deyince sadece fiziki eziyet aklımıza gelmemeli; zâlim
denilince de yalnızca kaba kuvvetiyle insaflara zarar veren
anlaşılmamalı; mazlum tanımının sınırlarını maddi tecavüzlerle
daraltmamalıyız.
Parçada geçen irtica kelimesi de böyle. Bu kelimenin anlamı
ile bugünkü kullanımı arasındaki farkı ve bu kelimeyle
İslâm’a ve müslümanlara yapılan saldırının yanlışlığını ve çirkinliğini
bilebilmek için kelimenin doğru anlamını iyi bilmemiz
şarttır.
“İrtica ” kelimesi ne anlamdadır? Cahiliye devrine dönmek
isteyenlere mi, yoksa her türlü hayırlı gelişmeleri emreden İslâmî
hükümleri isteyenlere mi mürteci (gerici) denilebilir? İslâm
“irtica” olarak yaftalanabilir mi? Kâfirler bu kelimeyi kimlere
ve ne maksatla bir suçlama ve damgalandırma ifadesi
olarak kullanıyorlar? Bu konudaki düşünce ve izlenimlerinizi
bir kompozisyon halinde defterinize yazınız.
TÜR, PLAN VE ANLATIM
Kafiyenin ne olduğunu öğrenmiştik. Şiirde birimleriyle kafiyeli
olan mısralar, alfabenin ilk haillerinden başlayarak bir
şema halinde gösterilirse buna kafiye şeması denir. Bu şiirde
her iki mısranın kendi aralarında kafiyelenmiş olduğunu görüyoruz.
Kafiye şeması şu şekildedir:
a b c d
a b c d
Daha önce işlediğimiz ilk şiirin kafiye şemasını da siz bularak
defterinize geçiriniz.
≈ 32 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Üçüncü ve dördüncü mısraların sonlarında “sevemem” ve “sövemem”
kelimelerinin köklerini incelediğimizde “sev”-mek, “söv”-mek
karşımıza çıkar. Bu köklerden sonra ileriki mısrada da “.....-emem”
eklerini görürüz. Bu ekler, aynı görevde kullanılan eklerdir. Bazen
da yine mısraların en sonunda ayni anlamdaki kelimelerin tekrar
edildiği görülür. İşte bunun gibi, mısraların en sonunda (kafiyeden
de sonra) gelen ayni anlamdaki ekler, takılar ve kelimelere redif
denir. Beşinci ile altıncı ve yedinci ile sekizinci mısralardaki redifleri
de defterinizde siz gösterin.
Kafiye bulunurken, mısra sonlarında redif var mı, önce bu araştırılır.
Bunun İçin de aynen tekrarlanan kelimeler var mı? Varsa, ayni
anlamda kullanılmışsa redif olur. (Aynen tekrarlanan kelime, farklı
anlamlarda kullanılmışsa cinaslı kafiye olur.) Yine, mısra sonlarında
benzeyen kelimelerin kökleri bulunur. Bu köklerden sonra, aynen
tekrarlanan ekler varsa, bunlar rediftir. Rediften önceki kelime
sonlarında kafiye aranır. Mısra sonlarında iler zaman redif olmaz.
Yalnız eğer redif varsa, kafiye rediften önce olur. Mısra sonlarındaki
kafiyelere (ses benzeşmelerine) bakarız: Eğer bir ses (bir harf)
benziyorsa yarım kafiye, iki harf benziyorsa tam kafiye, ikiden fazla
benziyorsa, buna zengin kafiye denir.
ŞUNLARI YAPIN
Parçadaki tüm mısraların rediflerini gösteriniz. Kafiyelerini
bularak, hangi tür kafiye olduklarını belirtiniz.
ŞUNLARI BELLEYIN
Nakarat: Birinci şiirde her dörtlüğün (kıtanın) son mısraının
aynen tekrar edildiğini fark etmiştik. İşte bunun gibi, kıtaların
sonunda aynen tekrarlanan mısralara nakarat denir.
≈ 33 ≈
Zulmü Alkışlayamam!
Zıt anlamlı kelimeler: Parçada geçen “zulüm” kelimesinin,
zıt (karşıt) anlamı nedir? Yani, zulmün zıt anlamını belirten
kelime, zulmün zıddı nedir? Herhalde hemen “adalet” dediniz.
İşte bu örnekte olduğu gibi, anlam yönünden birbirinin tamamen
zıddı olan kelimelere zıt (karşıt) anlamlı kelimeler den ir.
Birkaç tane zıt anlamlı kelimeyi örnek olarak veriyorum. Siz
de aşağıdaki örneklerde gördüğünüz şekilde yedi tane başka
örnek bulunuz.
Kelime Zıt anlamı
haram helâl
günah sevap
kibir tevazu
düşman dost
gerici ilerici
cehennem cennet
kötü iyi
çirkin güzel
EŞ ANLAMLI KELIMELER
Parçada geçen “irtica” kelimesi yerine “gericilik” sözcüğünü
koyabilirsiniz. Anlamın aynı olduğunu, dolayısıyla cümlenin
anlamının değişmediğini göreceksiniz. Bu örnekte olduğu
gibi, yazılışları ve söylenişleri ayrı olmasına rağmen, aynı anlama
gelen kelimelere eş anlamlı (anlamdaş) kelimeler denir.
Yine birkaç tane eş anlamlı (anlamdaş) kelimeyi örnek olarak
aşağıda bulacaksınız. Siz de örneklerdeki gibi yedi tane
başka örnek bulunuz.
kelime sözcük
cümle tümce
≈ 34 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
mısra dize
kafiye uyak
vezin ölçü
nesir düzyazı
Dikkat! Eş anlamlı kelimelerle, eş sesli (sesdeş) kelimeleri
birbirine karıştırmayın.
EŞ SESLI KELIMELER
Yazılışları ya da söylenişleri aynı, anlamları ayrı olan kelimelere
eş sesli (sesdeş) kelimeler denir. Parçada geçen “çifte”
kelimesi bu konuya örnek olabilir. “Çifte” kelimesi şu anlamlarda
kullanılır:
a- İkisi bir arada olan (çifte minare, çifte düğün),
b- İki namlulu av tüfeği (çifteyle kuş vurmak),
c- Çift kürekli sandal veya kayık,
d- At ve eşek gibi bir hayvanın arka ayaklarının ikisiyle attığı
tekme, (parçada kullanıldığı gibi).
İşte “çifte” kelimesi farklı anlamlara geldiği için, sesdeş (eşsesli)
bir kelimedir. Birinci şiirde geçen “hak” kelimesi de çeşitli
anlamlan olduğuna göre eşsesli bir kelimedir.
Kelimeler, parçaya göre (cümle içinde kullanılmasına göre)
anlam kazanır. Bir kelimenin hangi anlamda kullanıldığını anlamak
için kelimenin geçtiği cümleye bakmak gerekir. Cümlenin
öncesi ve sonrasına ve cümle içindeki o kelimenin kullanımına
bakılarak farklı anlamlardan hangisinin kastedildiği
tespit edilir.
≈ 35 ≈
Allah’ı Göserde İnanayım!
ŞUNLARI YAPIN
“El” ve “yüz” kelimeleri de eşsesli kelimelerdir. Bu iki kelimenin
farklı anlamlarını belirtiniz. Eşsesli kelimeye başka üç
tane örnek bularak farklı anlamlarını cümle içinde kullanınız.
ALLAH’I GÖSTER DE İNANAYIM!
İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin çocukluk yıllarında idi. Allah
diye bir yaratıcının olmadığını, her şeyi tabiatın yarattığını iddia
eden ve her gittiği yerde bilginlerle görüşerek tartışmalar
yapan bir dinsiz, döne dolaşa Kûfe şehrine gelir.
Sapık fikirlerini anlatmaya başlayan bu dinsizin, Küfe bilginleriyle
görüşüp münazara yapma isteğine gülen müslümanlar:
“Bizim küçük bir bilginimiz var, eğer onunla karşılaşıp yenersen,
büyük bilginlerimiz seninle görüşebilir” diye cevap verirler.
Sonunda görüşme yerini ve saatini kararlaştırarak dağılırlar.
Kûfe’liler salonu tıklım tıklım doldurmuşlardı. Aradan yarım
saat geçtiği halde, küçük bilgin hala gelmemişti. Saatler ilerledikçe
dinsiz bilgin gururlanıyor ve “benden korktu tabii” diyerek
gülüyordu.
Tam bu sırada küçük bilgin Ebu Hanife’nin içeri girdiği görüldü.
Dinsiz bilgin:
— Niçin geç kaldın küçük? Yoksa çok mu korktun? Diye
sordu.
≈ 36 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
— Hayır, korkmadım. Evimiz nehrin öte yakasında. Bu tarafa
geçmek istediğimde köprünün yıkılmış olduğunu gördüm.
Geçemeyeceğimi anlayınca, oradaki ağaçlara, hemen bir
sandal olup beni geçirmelerini emrettim. Onlar da sandal olup
beni geçirdiler; bu yüzden geç kaldım, özür dilerim, dedi.
Bu cevap karşısında kahkahalarla gülmeye başlayan dinsiz
bilgin:
—Hey akılsız çocuk! Hiç, bir ağaç kendi kendine sandal
olur mu, deyince, birdenbire ciddileşen Ebu Hanife:
- Asıl aklı olmayan sensin! Bir sandalım bile kendi kendine
yapıldığını kabul etmiyorsun da, şu uçsuz bucaksız âlemin
kendi kendine var olduğunu nasıl iddia ediyorsun?
Bu güzel buluş karşısında şaşırıp kalan tabiatçı bilgin:
—Beni gafil avladın küçük! Pekâlâ, şu varlığını iddia ettiğin
Allah’ı göster de biz de inanalım, dedi.
Ebu Hanife eline bir bardak süt alarak dinsiz bilgine sordu:
—Yağ ve peynir neden yapılır?
—Tabii sütten yapılır.
—Öyleyse, şu bardaktaki sütün içinde bulunan yağ ve peynirleri
göster bakalım!
Dinsiz bilgin iyice şaşırmıştı:
—Elbette bu sütün içinde yağ ve peynir vardır, fakat görünmez,
dedi.
Dinsizi en zayıf yerinden yakalayan Ebu Hanife yerinden
doğrularak:
—Şu sütün içinde yağ ve peynir olduğunu kabul ettiğin hal≈
37 ≈
Allah’ı Göserde İnanayım!
de onları gösteremiyorsun da, yüce Allah’ı “işte Allah” diye
göstermek mümkün olabilir mi? Sütün her zerresinde yağ nasıl
bulunuyorsa, Allah da bu âlemde öylece vardır, fakat gösterilemez,
diye haykırdı.
Bu inandırıcı cevaplara rağmen hala Allah’ın varlığına inanmayan
adam:
—Son soruma da cevap verirsen, üstünlüğünü kabul edeceğim.
Mademki “Allah vardır” diyorsun, şu anda ne yapmaktadır,
diye sordu. Bir an düşünen küçük bilgin:
-Bulunduğun kürsüden aşağı in, sorunun cevabını orada
vereceğim, diyerek dinsizin indiği kürsüye çıktı ve:
—Şu anda Allah, senin gibi bir dinsizi bu kürsüden aşağıya
indirerek, benim gibi küçük bir kulunu çıkardı, deyince, dinsiz
bilginin konuşacak dermanı kalmamıştı. Yüzlerce insanın
karşısında “Kelime-i şehadet” getirerek müslüman oldu. (Selçuk
ERAYD1N. M. Yaşar KANDEMİR)
KELIMELER ÜZERINDE ÇALIŞALIM
Parçada geçen yabancı kelimeler aşağıya çıkarılmıştır. Bu
kelimelerin anlamlarını Türkçe sözlükten defterinize geçiriniz.
Parçada geçtiği şekliyle anlamlarını öğrenerek, bu kelimeleri
birer cümle içinde kullanınız.
Kûfe
münazara
sandal
âlem
gafil
zerre
kürsü
≈ 38 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Bu kelimelerin dışında, parçada anlamını bilmediğiniz başka
kelime varsa, onların da anlamlarını bularak, yukarıda istenen
ödevi uygulayın.
METIN ÜZERINDE ÇALIŞALIM
İmam-ı Azam Ebu Hanife kimdir? Hayatını araştırarak defterinize
yazınız.
Kendini beğenmiş sapık bilginin, Kûfeli müslüman bilginlerle
münazara yapma isteğine müslümanlar niçin gülmüşler ve
karşılarına büyük ve meşhur âlimleri çıkartmamışlar?
Kâfir bir bilgine karşı, çocuk yaştaki bir talebenin münazara
için çıkarılmasının sebebi ne olabilir?
Ebu Hanife, kendisi için “korktu” denileceğini bile bile tartışma
yapılacak yere niçin geç geliyor? Geç gelme sebebini
kendisi neyle açıklıyor? Bu açıklama yalan sayılır mı? Niçin?
Ebu Hanife, son soruya cevap vermeden önce, sapık bilgini
kürsüden niçin indiriyor?
Tür ve anlatım üzerinde çalışalım
Ebu Hanife, muhatabına (kendisine söz söylediği kişiye,
tartıştığı rakibine) Allah’ın varlığını uzun uzun anlatmaya ve
delillerle onu ilmî şekilde ikna etmeye mi çalışıyor, yoksa kestirme
bir yol deneyip sadece örneklemelerle mi konusunu savunuyor?
Size göre bu örnekleme usulü, münazaralarda nasıl
bir metoddur?
≈ 39 ≈
Allah’ı Göserde İnanayım!
Gözle görülemeyen bir şeyin inkâr edilip yok sayılması, eski
zamanlardan beri bunca tatmin edici cevaplara rağmen günümüzde
de hâlâ devam ediyor mu? Bunu neyle izah edersiniz?
(Hidâyet ve dalâlet ne demektir?) Göz her şeyi görebilir mi?
Parçada geçen süt örneği dışında, gözümüzle göremediğimiz
halde varlığını kabul etmek zorunda olduğumuz neler aklınıza
geliyor?
Günümüzde de sapık fikirlerini yaymak için ortaya çıkan
parçadakine benzer yalancı pehlivanlar var mı? Bunlar zamanımızda
hangi güreş minderlerinde rakipsiz güreşe çıkıyor?
Rakipleri nerelerde? “Taşları bağlayıp itleri salıvermek” tâğutî
düzenlerin vazgeçemediği özellik olarak bugün de hükmünü
sürdürüyor mu? Siz de Ebu Hanife gibi, kendiniz sapıkları
mağlup edip, onların hidayetine sebep olabilecek mücadelelere
hazırlıyor musunuz? (Büyük insanların çoğunun, küçük
yaşlarda da çok çalışarak bazı konularda sivrildiğini, kendilerini
ileriye hazırladıklarını biliyor musunuz?)
Akıl yaşta mıdır, yoksa başta mı? Parçadaki gibi, çocuk
yaştaki bir müslüman öğrenci, yaşlı başlı bir bilgine galip gelebilir
mi? Bu konuda başka kıssalar biliyor musunuz? Halk
arasında meşhur olan ve parçadaki olaya çok benzeyen iki
küçük kıssa daha anlatalım:
≈ 40 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
PAPAZLA ÇOCUK
Bir papaz, bir şehre gelir. Kilisenin nerede olduğunu bilemez.
Şehirdeki müslüman bir çocuğa sorar:
—Yavrum, ben yabancıyım, kilise nerede acaba? Bana yol
gösterir misin?
—Peki papaz amca...
Kilisenin yanma varırlar. Papaz:
-Yavrum, seni çok sevdim. Yarın kiliseye gelirsen sana Cennet’in
yolunu gösteririm, der.
Çocuk cevap verir:
-Peki, ama sen kilisenin bile yolunu bilemedin. Cennet’in
yolunu nasıl bilip bana göstereceksin?
Papaz bu akıllı cevap karşısında mahcup olur, diyecek bir
şey bulamaz. Çocuğa hak vermek zorunda kalır.
Yahudinin biri, küçük yaşlardaki bir müslüman çocuğun
elinde kıymetli bir inci görür. Çocuğu “o inciyi bana verirsen,
sana çikolata veririm.” diye kandırmaya çalışır. Çocuk da yahudiye:
“çikolata alıvermene lüzum yok. Bir defa eşek gibi anırırsan
bunu sana veririm.” deyince, yahudi çocuğun istediği
gibi hemen anırır. Fakat çocuk inciyi yine vermez ve yahudiye
şöyle der:
—Sen eşek olduğun halde bu incinin kıymetini biliyorsun
da, ben insan olduğum halde bunun kıymetini bilmeyecek miyim?
Size göre parçada geçen olay (ve son olarak anlattığımız iki
kıssa) gerçekten olmuş mudur?
≈ 41 ≈
Papaz İle Çocuk
Kendisinden bir hisse (ders) çıkarılan kısa hikâye ve menkıbelere
kıssa denir. Baştan geçmiş veya geçebilecek olayların,
maceraların anlatıldığı bu kıssaların bir kısmı İslâm inancıyla
bağdaşamayacak hurafelerin kolayca aktarıldığı masal
yığını olabilir. Halk, büyüklüğünü kabul ettiği kahramanlarını,
masal kahramanı gibi efsaneleştirip inanılamayacak abartılarla
anlatmayı sever. Büyük insanların bir beşer olduğunu
unutmaya kadar giderse bu, putlaştırma yolunu açabilir. Efsaneleşen,
masalımsı unsurlar ve mübalağalarla beşerliği geri
plana itilen kahramanların örnek alınması mümkün değildir.
İnancımıza bid’at ve hurâfeler, sapık anlayışlar kıssa elbisesi
içinde kolaylıkla zarar verebilir. Meselâ tarihteki Hz. Ali ile bazı
kıssalardaki Hz. Ali çok farklıdır. Düldül adlı atı, gözünün görebildiği
yere kadar adımını atabilen, elindeki Zülfikar adlı kılıç,
bir sallayışta yetmiş bin kâfiri kesebilen, bazen kesik başla,
bazen yedi başlı ejderha ile savaşan... Hz. Ali kıssaları halk
arasında çok yaygındır. Yukarıda okuduğumuz kıssa değilse
bile, Ebu Hanife’nin kırk yıl yatsı abdestiyle sabah namazını
kılması ve babasının sahibinden izinsiz elma yediği için,
sonunda evlenmek zorunda kaldığı hanımından doğan Ebu
Hanife’nin, babasının bu suçundan dolayı ancak dört yaşında
hafızlığını bitirebilmesiyle ilgili rivayet ve kıssalar aslında
Ebu Hanife’yi küçülten uydurmalardır. Kıssa ve rivayetlerdeki
hurâfelere ve aşırılıklara dikkat etmeli, dini masal kültüründen
uzaklaştırmalıyız.
Kur’an’a ters düşmeyen kıssalardan elbette yararlanabiliriz.
Ama Kur’an’da ve sahih sünnette yer almayan her söz, her
kıssa tartışılabilir; doğru olabileceği gibi, yanlış da olabilir.
≈ 42 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
En güzel (tabii, tartışmasız en doğru) kıssaların da yer aldığı
Kur’an-ı Kerim’de, parçada anlatılan münazaraya benzer
güzel örnekler görmekteyiz. Mesela Hz. İbrahim’le ilgili (biri
parçadaki gibi çok genç yaşında vuku bulan) iki münazara
örneğini, ilgili ayetleri Kur’an mealinden bularak defterinize
yazınız. (Kur’an-ı Kerim Bakara suresi, ayet: 258 ve Enbiya suresi, ayet: 51’den
73’e kadar.)
TÜR VE ANLATIM ÜZERINDE ÇALIŞALIM
Bir konu üzerinde karşılıklı, olarak lehte ve aleyhte fikir yürütme,
münakaşa, tartışma ve sözlü çatışma anlamlarına gelen
münazara (tartışma) türünde bir yazı okudunuz.
Yine, iki yönlü bir konunun karşılıklı gruplarca birer yönünün
doğruluğunun savunulup tartışıldığı, konuşma şekline de münazara
denir.
İnancı bozuk olanlara karşı İslâm’ı tebliğ etmek ve Hak
Din’i her çeşit saldırganlara karşı müdafaa etmek için müslümanların
münazara sanatını da iyi bilmeleri gerekir. Karşımızdaki
insanların hak ettiği cevaplan verebilmek ve fikir tartışmalarında
davamızı iyi temsil edebilmek için münakaşa ve
münazara usullerini uygulayabilme kabiliyetini kazanmalıyız.
Müslümanların birbirleriyle (teferruattaki farklı anlayışlarına
rağmen) çok iyi geçinmeleri ve münakaşa ve münazaradan
kaçınmaya çalışmaları gerekir. Kâfirlere ve batılı savunanlara
karşı ise, münazara Hakki müdafaa ve onu üstün tutma
mücadelesinin, yani cihadın dille yapılan kısmı olacağından
dolayı, bundan kaçamayız. Münazarada başarılı olmak için,
güzel ve etkili konuşmak, savunacağımız dini ve konumuzu iyi
bilmek. Hakka karşı olanları ve bakış açılarını iyi tanımak, tar≈
43 ≈
Papaz İle Çocuk
tışma esnasında heyecanlanmamak lâzımdır. Muhatabın fikir
ve mantık yanlışlarını iyi tespit edip, açıklıdan hücum etmek
ve en sonunda indirici darbeyi vurup nakavt etmek münazaraya
giren Müslümanın yapması gereken özellikler olmalıdır.
Bunun için de iler şeyden önce hazırcevap olmanın önemi büyüktür.
“Taşı gediğine koymak” diye bir deyim vardır. Muhatap
batılı savunuyorsa mutlaka zayıf bir temele oturan görüşleri,
zâil (yok) olmaya mahkûm fikirleri olacak, çelişkiye düşecek,
açık verecektir. İşte o zaman en uygun, en güzel şekilde
ve sözü uzatmadan söyleyip, karşımızdaki susturabilmeliyiz.
Yani taşı gediğine koymalıyız.
DIL VE UYGULAMA ÜZERINDE ÇALIŞALIM
Münazarada galip gelmenin yolların iyice öğrenip uygulayabilmek
İçin, bir konunun iki ayrı yönünü arkadaşlarınızla
tartışmaya çalışın. Bu tartışmalarınız, birbirinizi incitmeden ve
ileride kâfirlere karşı girişeceğiniz mücadelelere antrenman
olsun diye olacağından çok hassas ve dikkatli yapılmalıdır.
BAZI MÜNAZARA KONULARI
Sınıfta öğretmen nezaretinde arkadaşlarınızla yapabileceğiniz
bazı münazara konuları vermek istiyorum. Bu ve buna
benzer konularda münazara kurallarına uyarak konunun her
iki yönünü iki grup tartışabilmelidir.
1- Kâfirlerin Müslümanlara baskı yapması Müslümanlar
açısından iyi midir, kötü mü?
2- Çile çekip zorluklarla karşılaşmak, insanı yıpratır mı,
yoksa olgunlaştırır mı?
3- İslâm barış dini olduğundan insanlarla barış içinde ya≈
44 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
şanmalıdır. Veya, Cihad dinimizde önemli bir farzdır. Cihadsız
Müslümanlık olmayacağından kâfirlerle savaşılmalıdır.
4- Başarıya ulaşmak için zekâ mı, yoksa çalışmak mı daha
önemlidir?
5- Okulun dışında, çocuğun eğitim ve gelişmesinde çevre
mi daha etkilidir, aile mi?
6- Üniversitede okumak çok mu önemlidir, az mı?
7- Bir toplumun ilerlemesinde kadın mı, erkek mi daha
önemlidir?
TAMAMLAYICI BILGI
MÜNAZARA
Rasülü Ekrem (s.a.s.): “Şeytan, namaz kılanların kendisine
uymalarından ümidini kesmiştir. Takat aranızda fesat çıkarmakla
da yetinir” buyurmuşlardır. Şurası muhakkaktır ki, “münazara”
, ilim elde etme yollarından birisidir. Ehl-i sünnet ve’l
cemaatin müctehid imamları ilmi, “mâlum olanın, olduğu hal
üzere bilinmesidir” şeklinde tarif etmişlerdir. Ayrıca ilmin, haber,
duyu organlarının faaliyetleri ve istidlâl (akıl yürütme) ile
elde edilebileceği hususunda müttefiktirler. Eğer münazarada
şer’i hudutlara riayet olunursa, mağlup olan da, galip gelen de
birçok meseleyi öğrenmiş olur. Yeter ki münazarada taraflar,
heva ve heveslerine kapılıp birbirlerini yenme hırsına temayül
etmesinler. Bu noktada İmam Burhanüddin Zernuci’yi dinleyelim:
“Kelâm ve münazara ilmini ihtiyaçtan fazla öğrenmek
mekruhtur. Rivayet edildiğine göre, İmam-ı Azam Ebu Hanife,
oğlu Hammad’ı münazaradan sakındırmıştır. Bunun üzerine
oğlu Hammad: “Babacığım! Bana yasakladığın şeyi senin
yaptığını görüyorum” dedi. İmam-ı Azam buyurdu ki: “Evla≈
45 ≈
Papaz İle Çocuk
dım! Bizler, münazarada biri ile konuşurken, arkadaşımızın
ayağının hak yoldan kayması endişesiyle her birimizin başı
üstünde uçmasından korktuğumuz bir kuş varmış gibi davranırdık.
Ona göre hesaplı konuşurduk. Hâlbuki sizler konuşurken,
münazara ederken, her biriniz arkadaşınızın ayağının
kaymasını (sapmasını) istiyorsunuz. Bu, arkadaşının kâfir olmasını
istemek gibidir. Kim arkadaşının kâfir olmasını isterse,
arkadaşı kâfir olmadan kendisi kâfir olur. Mantık ve benzeri
ilimlerle meşgul olmaktaki ölçü de böyledir.”
Sırat-ı müstakim (üzere olan iki mü’min; münazarada hevâ
ve heveslerine kapılır, şeytani vesveselere gönüllerini açarlarsa,
birbirlerini tehlikeye sokmuş olurlar. Her insanda galip gelme
arzusunun, fıtri olarak bulunduğu da bilinmektedir. Ancak, “galip
gelme” nedir, suali çok önemlidir. Eğer mesele, sırf Allah (c.c.)
rızası için ilim elde etmek ve o ilimle amel etmek ise, “galip” veya
“mağlup” ayırımları saçma olur. Çünkü münazarada, her iki taraf
da birbirinden çok şey öğrenirler. Bu noktada Rasülü Ekrem
(s.a.s.)’in “Her şeyin bir yolu vardır. Cennetin yolu da ilimdir.” mealindeki
müjdesini hatırlamak durumundayız. Münazara eden
iki mü’min, birbirlerine cennetin yolunu gösteriyorlarsa, mesele
yoktur. İşte münazarada dikkate alınacak ilk husus budur.
Bu girişten sonra, günümüzdeki münazara usullerine dikkat
edelim. Galip gelmek için her türlü yolu mubah gören, itham ve
iftiralarla hedefe varmaya gayret eden insanların münazara yoluyla
ilim elde edebilmeleri mümkün müdür, suali oldukça önemlidir.
Ayrıca muhkem ayetlerle ve mütevatir sünnetle sabit olan
hususları bile sırf galip gelebilmek arzusuyla te’vile yeltenen insanların
münazara yapmaları ne gibi neticeler doğurur?
≈ 46 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Ka’b b. Malik’ten rivayet edilen bir hadis-i şerifte Rasülü Ekrem
(s.a.s.)’in “İlmi, âlimler arasında bulunup ilim satmak için
veya sefihlerle çatışıp onları yenmek için veyahut şöhret sahibi
olmak, insanların dikkatini üzerine çekmek için tahsil eden
kimseyi Allahu Teâlâ cehenneme koyar.” buyurduğu bilinmektedir.
Münazara hususunda aşırı hassâsiyet gösteren kimselerin
bu hususları çok iyi tefekkür etmeleri gerekir. Rasülü
Ekrem (s.a.s.)’in şer’î ilimleri üç ana esasla izah ettiği malumdur.
Bunlar: Muhkem ayetler, sünnet ve Kitap ve sünnetten
çıkarılmış hükümlerdir. Dolayısıyla İslâmî bir meselede münazara
ederken, tarafların bu üç esasa vakıf olması gerekir.
İmam Zernuci bu hususta şunları kaydeder: “Büyük âlimlerin
vefatından sonra ortaya çıkan bu cedel ve hilaf ilmi ile meşgul
olmaktan sakın. Zira bu ilimler öğrenciyi fıkıh bilgisinden
uzaklaştırır, ömrü zayi eder, Müslümanlar arasında nefret ve
düşmanlık getirir. Cedel ilmiyle uğraşmak fıkhın ve ilmin ortadan
kaldırıldığının işareti olduğu gibi, aynı zamanda kıyametin
alametlerindendir.”
Şimdi kendi kendimize soralım: “Günümüzde münazara ve
münakaşa mü’minler arasında ilmin yayılmasına mı, yoksa
nefret ve düşmanlığın gelişmesine mi sebep oluyor?” Eğer
bu suale “ilmin yayılmasına sebep oluyor” diye cevap verebiliyorsak,
mesele yoktur. Ancak ben, nefret ve düşmanlığı
körüklediğine inanıyorum. Çünkü münazara ve münakaşa
halinde olan mü’minlerin, şer’i hudutlara riayet hususunda
titiz davranmadıkları malum. Birbirlerinin ayıp ve kusurlarını
anarak hedeflerine varmayı esas alıyorlar. Hatta zaman zaman
birbirlerini itham ve iftira kasırgasına tabi tutuyorlar. Bu
gerçekleri görmezlikten gelmek mümkün değildir. Bu noktada
Rasülü Ekrem (s.a.s.)’in: “Hidayet üzere olan bir millet, ancak
≈ 47 ≈
Papaz İle Çocuk
cedel ile (iç mücadeleyle) dalâlete düşer.” mealindeki hadis-i
şerifini iyi düşünmek zorundayız. Mü’minler birbirlerinin velileri
ve dostlarıdırlar. Eğer münazara ve münakaşa, aralarına kin
ve düşmanlık koyuyorsa, terkedilmesi vacip olur. Hanefi fukahası,
mubah olan fiillerin yapılabilmesi için, o fiilin hiç kimseye
eza vermemesi ve zulme sebep olmamasını şart görmüşlerdir.
Eğer mubah olan fiil, bir başka mü’mine zarar veriyorsa
veya zulme sebep oluyorsa, mubahlık yok olur.
Demokratik Laik kültürün hızla yayıldığı toplumlarda,
mü’minlerin birbirleriyle münazara ve münakaşadan kaçınmaları
zaruridir. Kin ve nefretin yayılmasına sebep olan her
türlü fiil, fitnenin güçlenmesine sebep olur. Mü’minler ise, yeryüzünde
fitneden eser kalmayıncaya kadar cihad etmekle vazifelidirler.
İslâmî ilimlerin zaafa uğradığı toplumlarda mü’minlerin
münazara ve münakaşa ile zaman kaybetmeleri ma’zur
görülemez. (Yusuf Kerimoğlu, Kelimeler Kavramlar 1, s. 119 - 121)
O K U M A
Okumanın Hayatımızdaki Yeri ve Önemi 35
Okuma Çeşitleri 37
Sesli Okuma 37
O K U M A
Okuma Nedir?
Okumayı kısaca şöyle tanımlayabiliriz:
≈ 48 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Okuma, bir yazıyı (kelimeleri, cümleleri, noktalama işaretleri
ve öteki öğeleriyle) görme, algılama ve kavrama sürecidir.
Sesli okuma durumunda buna dudak, dil ve gırtlak gibi ses
organlarının işlevi de eklenir.
İyi ve başarılı okuma, gözün, zihnin ve ses organlarının
uyumuna, birlikte ve eksiksiz olarak yapılmasına bağlıdır.
Okumanın gerçek amacı, anlamı doğru ve çabuk kavramaktır.
Okuma, gerçekten karmaşık bir etkinliktir. Kelimeleri ayırma
ve tanıma, bunları anlamlarıyla birlikte algılama, anlamı kavrama
okuma eylemini meydana getirir.
OKUMANIN HAYATIMIZDAKI YERI VE ÖNEMI
Kur’an-ı Kerim’in inzal edilen ilk ayetinin “oku” diye başladığını
hepimiz biliriz. İslâm’ın ilk emri, ilk farzı Rabbimizin adıyla
okumaktır. Bu ilk ayetlerde Yaratan Rabbimizin kalemle yazı
yazmamızı ve bilmediklerimizi öğreterek bize ikram, ettiği vurgulanmakta,
okumamız ısrarla istenmektedir. Okumadığımız
ve cahil kaldığımız müddetçe tuğyandan (azgınlık ve isyandan)
kurtulamayacağımız belirtilmektedir. Kur’an kelimesinin
bir anlamı “okunan”dır. Onun için bir Müslüman her şeyden
önce ve her şeyden çok Kur’an’ı okumalı, anlamalı ve yaşamalıdır.
Kur’an’la beraber, yine Allah’ın ayetleri olan kâinat kitabını
ve insan kendini de okumalı, yani tanımalı, keşfetmelidir.
Kur’an, evren ve insan kitaplarım ve sonra diğer okunacakları
besmeleyle, “Rabbimizin adıyla” okumalıyız. Yani, bizi yaratıp
terbiye eden Rabbimizi hatırlatacak, O’nunla bağlarımızı
güçlendirecek şeyleri ve bu anlayışla okumalıyız. Kur’an’ın dışında
okumamız gereken tüm kitaplar, o büyük kitabı daha
iyi anlamak için olmalıdır. Yine unutmamalıyız ki, okunması
≈ 49 ≈
Okuma
gerekenleri gerektiği gibi okumazsak, başka şeyleri okuyanlar
bizim de canımıza okurlar.
Çeşitli konularda bilgili olmak, okumakla mümkündür. Ders
kitaplarının dışında, ilmi eserler, fikir kitapları, okunmaya değer
gazete, dergi ve sanat değeri taşıyan kitapları okumak,
yoğun bilgiler kazanmanın tek yoludur. Açlık yemekle, bilgisizlik
okumakla giderilir. Okumanın, Rabbimiz’le bağımızı güçlendirmenin,
ilim nuruyla aydınlanmanın yanında, başka birçok
faydası da vardır. Bunları kısaca şöyle sıralayabiliriz:
Okuma aynı zamanda, Allah’ı zikretme, hatırlama ve ibadet
etme demektir. Okurken bu manevi zenginliğe de ulaşmış
oluruz.
Okuma, insanın dünyasını genişleten, kişiliğini biçimlendiren,
onu başkalarına bağlayan önemli bir etkendir. Yaşantılarımızı
zenginleştirmenin yanında, görevlerimizi yerine getirmede
ve hayatımızı düzenlemede bizi etkiler.
Okuma, insanı yararlı, yapıcı ve aktif yapar.
Okuma, insanı gerçek anlamda özgür kılar. İnsanları, bilgisizliğin
ve yanlış inançların, kula ve maddeye kulluğun pençesinden
ancak okuma kurtarır.
Okuma, davranışlarımızı ve duygularımızı da geniş ölçüde
etkiler. Bilgi, duygu ve hayal âlemimizi zenginleştirir.
Okuma, insanın düşünme ve aklını kullanma gücünü artırır.
Doğru ve çabuk anlama yeteneğini artırır.
≈ 50 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
İnsan okuma sayesinde, kelime dağarcığını zenginleştirme
(yeni kelime ve kavramları kendine mal etme), inancına ve
kültürüne katkıda bulunacak, kendi seviyesine uygun kitaplar
seçebilme özelliği kazanır.
Güzel konuşma ve yazma imkânı sağlar.
İnsanı, zevk sahibi yapar; basmakalıplıktan kurtarır. Can
sıkıntısını yok eder. Bizi, aynı zamanda eğlendirir, hoşça vakit
geçirtir ve huzura kavuşturur. Açık hava gezintileri, oyun,
jimnastik nasıl bedenimizi geliştirirse, güzel bir eseri okumak
da zihnimizi geliştirir, duygularımızı yüceltir. Okuma yoluyla
yüzyılların duygu, fikir ve tecrübelerini birkaç saat içine sığdırabilir,
o kitaptaki görüşlerle fikirlerimizi zenginleştirebiliriz.
Öğretmenin ders anlatması, resimler, filmler, konferanslar biraz
sonra geçen, gittikçe sönen etkilere sahiptir. Kitap ise, daima
yanımızda kalır, her zaman müracaat edebileceğimiz, el
altında bulunan bir kaynak olur.
Okuma, okul programlarının omurgası niteliğini taşır. Hemen
her derste okumanın önemli bir yeri vardır. İyi okuyamayan,
ya da okuduğunu tam olarak anlayamayan bir öğrencinin
derslerinde başarılı olması düşünülemez.
OKUMA ÇEŞITLERI
Okuma, sesli ve sessiz olmak üzere ikiye ayrılır.
Sesli Okuma
Sesli okuma, gözle algılanıp zihinle kavranan kelime veya
kelime gruplarının, konuşma organlarının yardımıyla söylen≈
51 ≈
Okuma
mesidir. Bu tür okumanın tam ve başarılı olabilmesi için, yazıdaki
anlamın kavranmasına, sesin ton ve vurgu bakımından
ayarlanmasına ihtiyaç vardır. Metni anlamadan iyi bir okuma
yapılamaz.
Sesli okuma, dinleyenleri etkiler ve onlara zevk verir. Öğrencilerin
iyi dinleme alışkanlığı kazanmalarında da etkili olur.
Sesli okuma bir metindeki duygu ve düşünceleri, bilgi ve
gerçekleri başkalarıyla paylaşmak için yapılır.
Sesli okumada başlıca amaç, yazımın doğru ve konuşma
dilinin özelliklerini yansıtacak biçimde seslendirilmesidir. İyi bir
sesli okumanın şartı, konuşur gibi okumaktır. Sesli okumada,
kavrama ve okuma hızı sessiz okumaya göre farklı bir özellik
gösterir. Kavrama, daha çok dinleyicinin yapacağı bir iş olarak
düşünülür. Hız da belirli bir oranı aşmamalıdır. Normal bir
okumada hız ölçüsü dakikada 150 kelime civarında olmalıdır.
Sesli okumada dikkat edilmesi gerekli hususlar:
Okumamız anlaşılmalıdır. Doğal sesle, rahat ve acelesiz
okumalıyız.
Noktalama işaretlerine dikkat etmeliyiz.
Kelimeleri doğru telaffuz etmeliyiz.
Cümleleri doğru vurgulamalıyız.
Ses tonumuzu, yazımın özelliğine uygun şekilde ayarlamalıyız.
SESSIZ OKUMA
Sessiz okuma, ses organlarından herhangi birini hareket
≈ 52 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ettirmeden, gövde ve baş hareketleri yapmadan, yalnız gözle
yapılan okumadır. Sesli okumaya göre daha hızlı ve daha
az yorucu bir okuma türüdür. İnsan hayatında sessiz okuma,
daha fazla yer tutar. Bunun için okulda, hayatta, bir iş veya bir
meslekte en çok gerekli olan bu tür okuma becerisi ve alışkanlığıdır.
Sessiz okuma, anlamı çok çabuk kavrama imkân sağlar.
Öğrenciyi bağımsızca, kendi kendine çalışmaya alıştırır.
Bir öğrencinin sessiz okumadaki başarısı şu yönlerden değerlendirilir:
a-) Anlamı kavrama, b-) kelime dağarcığı, c-) okuma hızı,
d-) doğruluk. Bunlardan her biri, diğer üçüyle yakından ilgilidir.
Birindeki başarı veya başarısızlık, diğerlerini de etkiler.
Sessiz okurken, kelimeleri dudakta dondurma, tekrarlama,
gereksiz dudak ve baş hareketleri yapma, satırları cetvel veya
kalemle takip etme gibi hatalı alışkanlıklardan kaçınmamız
gerekir.
Sessiz okuma etkinliklerinde güdülen en önemli amaçlardan
biri de, öğrencilere kendi kendine okuma alışkanlığı kazandırmaktır.
Bu alışkanlığı kazanan öğrenciler, ders dışı saatlerde
ilgi ve zevklerine uygun çeşidi eserler okuyabilir, araştırma yapabilirler.
Böylece kültürlerini zenginleştirebilirler.
Okuma sırasında duraklama, geri dönme, atlama, tekrarlama
vb. yanlışlıklar okuma yetersizliğinin göstergeleridir. Bir
de yazıyı anlamamak, yazı içindeki tamlamaları ve cümle kümelerini
kavrayamamak yüzünden yapılan yanlışlar vardır. Bu
≈ 53 ≈
Okuma
da kelimeleri tek tek okuma, ya da mekanik okuma biçiminde
kendini gösterir.
Sessiz okumada dikkat edilmesi gereken kurallar:
Okuma ihtiyacı ve isteği duymamız gerekir. Başkası zorladığı
için değil, içimizden geldiği için okumalıyız.
Sevdiğimiz yazıları okumakla işe başlamalıyız.
Okuma zevkimizi geliştirmek için çaba göstermeliyiz.
Okuduğumuz yerin, yeterince aydınlık olmasına özen göstermeliyiz.
Az ışıkta okumak gözlerimizi yorar.
Okurken zihnimiz dağınık olmamalıdır, ilgimiz dağılmışsa
okumayı sürdürmenin anlamı ve faydası yoktur.
Sessiz okuma yapılırken mırıldanmak yanlış bir davranıştır.
Dudaklarımızı kıpırdatmamalı, zihnimizle beraber sadece
gözlerimizin okuma eylemine katılmasını sağlamalıyız.
Okuduğumuz yerleri parmağımızla, ya da kalem gibi şeylerle
izlememeliyiz.
Okuma hızımızı arttırmamız gerekir. Ne kadar ağır ve yavaş
okursak, anlamı kavramakta 0 kadar güçlük çekeriz. Çünkü
okumayı sökmekten anlamı kavramaya fırsat kalmaz.
Sessiz okuma yapılırken not tutmamız gerekebilir. Not tutmak
enerji ve zaman kaybını önler. Daha çabuk kavramamıza
≈ 54 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
yardımcı olur. (Not tutma konusu, ileride detaylarıyla işlenecektir.)
NASIL OKUMALIYIZ?
Not alarak, tartarak, tartışarak, düşünüp üreterek, tekrarlayıp
yankılaştırarak, benimseyip sindirerek, genişletip tazeleyerek,
gözleyip örnekleştirerek okumalıyız. Okumanın en verimli
şekli bu özelliklere sahip olanıdır. Bu tür okumaya eleştirel ve
aktif okuma denir. Okumak yemek yemeye benzer. Yediğimiz
gıdaların helal, temiz ve kaliteli olması gerektiği kadar, hazmedilmesi
de önemlidir. Zihni gıda olan okuma materyalleri
için de aynı şeyler söz konusudur. Çeşitli yemekler kamımızı
doyurabilir, fakat ancak sindirilebilenlerin bize faydası vardır.
İşte asıl mesele, kitapların içindeki fikirleri sindire sindire kendimize
mal etmek, onları kültürümüzün bir parçası yapıp onların
yardımıyla yeni fikirler üretebilmektir. Zararlı taraflarını
veya posalarını atabilmek, sözün en güzeline tabi olabilmektir.
Bir kitabı okumuş olmak için okumak, araçla amacı karıştırmak
olur. Okuma bir gaye değil, bir araçtır. Mesela, marangozlukla
ilgili bir kitabı tekrar tekrar okuduktan sonra, okuduğuyla
hiç bir şey yapmayan, yapamayan adam, gayretli bir
okuyucu olsa bile, bir nevi delidir.
Kitap; anlamak, yorumlamak ve davranışlarımıza yön vermek
için okunmalıdır. İnsan, bir kitabı okuduktan sonra eskisinden
daha akıllı hareket edebilmeli, her şeyi daha açık
görmeğe, daha derin hissetmeye başlamalıdır. Herhangi bir
eseri, vakit öldürmek için değil, faydalanmak kastıyla okumalıyız.
≈ 55 ≈
Okuma
Rastgele, gevşek ve yorgun bir kafa ile kitap okursak, kitabın
bize faydalı olması imkânını vermemiş oluruz. Bütün zihni
ve fikri sistemlerimizi harekete geçirmedikçe, alıcılarımızı açık
halde tutmadıkça iyi okumağa, okuduklarımızı hazmetmeğe
imkân yoktur. Okumayı düşünce izlemedikçe, bu okuma boşuna
yapılmış olur.
Bu yaşlarda, dakikada 300 - 400 kelimeyi duraklama, tonlama
ve vurgu yanlışı yapmadan sözcükleri doğru söyleyerek
okuyabilmeliyiz. Serbest okuma ve araştırma yapabilme
alışkanlığı kazanabilmeliyiz. Kitapların, içindekiler, index (dizin)
ve sözlük bölümlerinden yararlanabilmeliyiz. Sözlük, imlâ
(yazım) kılavuzu, kaynak kitap, ansiklopedi vb. eserleri kullanabilme;
okunmaya değer günlük gazeteleri ve uygun delgileri
izleyebilme, kendi seviyemizde yararlı kitapları seçip okuyabilme
etkinlik, beceri ve alışkanlıklarını kazanmaya çalışmalıyız.
NELERI OKUMALIYIZ?
Seviyemize, yaşımıza uygun kitaplar seçebilmeliyiz. İlgi
duymadığımız konularda ve istemediğimiz, sevemediğimiz
yazılan okumanın bir anlamı ve faydası yoktur. Fakat bazen
iyi bir kitap okunurken de -genellikle konunun derinliğinden
veya tembellikten dolayı- isteksizlik duyulabilir. Bu takdirde
hemen pes etmemeli, kendimizi biraz zorlamalıyız. Sevmediğimizi
bile anlamaya kendimizi alıştırmalıyız ki, anlamamış
olduklarımızı sevebilelim.
İnancımızı, görüşümüzü, bilgimizi, zevkimizi geliştirecek değerde
eserler okumalıyız. Midemizi abur cuburla doldurmak
nasıl zararlı ise, kafamızı da rasgele kitap okuyarak meşgul
≈ 56 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
etmek, bozmak öyle faydasız, hatta zararlıdır. Gıda zehirlenmesine
dikkat etmemiz gerektiği gibi, fikir zehirlenmelerine
karşı da uyanık olmamız gerekir.
Okuyacağımız kitapları hocalarımıza, bu işten anlayan büyüklerimize
soracak olursak boş yere vakit harcamaktan kurtulmuş
oluruz.
Faydasız ilimden, dolayısıyla faydasız kitaplardan Allah’a
sığınmalı, kaçınmalıyız. Kısacık ömrümüzü boşa harcamamalı,
çokça faydalanabileceğimiz değerli eserlere zamanımızı
vermeliyiz. Hele, sırf resimli, çok az yazılı kovboy ve gangster
yayımlarım sürekli okumaya çalışır, bunların zevkine kendimizi
kaptırırsak, okuma tembelliğine tutulur, daha ciddi ve
yararlı eserlerden hoşlanmaz oluruz. Bilgimizi arttıracak ilmi
eserler, fikir kitaplan dururken sürekli hikâye ve roman türü
eser okumak da yanlıştır. İçinde iki gram şeker var diye bir
kilogram keçi boynuzu kemirmek gibi basit kitaplan okumak
yerine; gıda değeri ve özgül ağırlığı fazla olan kitaplan tercih
etmeliyiz.
Günümüzde televizyon izlemenin hastalık boyutlarda olduğu
ve bunun okuma önünde büyük engel teşkil ettiği bilinmelidir.
Bırakın zararlı olanları, malayani, yani boş, lüzumsuz ve
faydasız olan şeylerden bile sakınmalıyız ki okumaya yeterli
vakit ayırabilelim. Başta müzik ve maç hastalığı olmak üzere
her türlü tiryakilik, tutku ve kötü alışkanlıkların okumaya, dolayısıyla
dünya ve ahiret saadetine engel olduğu bilinmelidir.
≈ 57 ≈
Okuma
OKUMA HIZI
Okunacak şeyler çok fazla olduğuna ve hızlı okunan yazıların
anlamlan daha iyi kavrandığına göre, önce okuma hızı
üzerinde çalışmak ve düşünmek gerekir. Hızlarına göre okuma
çeşitleri şunlardır:
1- Göz gezdirme: Bu, en hızlı okuma çeşidi olup, bir kitabın
içinde aranılan konunun mevcut olup olmadığını anlamak veya
yazının planını ve ana hatlarını bulup çıkarmak yahut da kitabın
kıymet ve faydalılık derecesini tespit etmek için kullanılır.
2- Çabuk okuma: Metinde atlama yaparak sür’atle okumak
olup şu hallerde kullanılır. Ayrıntı önemli değilse, zaten bildiğimiz
bir konuda hafızamızı tazelemek veya kaçırılan noktaları
bulup çıkarmak, aradığımız bir problemin cevabını bulmak
istiyorsak bu tür okumayı tercih ederiz. Yine, hikâye, gazete
haberleri veya hafif eserler bu hızla okunur.
3- Normal okuyuş: Metni atlamadan okumak olup bir konuyu
tam olarak anlamak, araştırdığımız bir konuda bilgi toplamak,
özet çıkarmak... için kullanılır. Bir öğrenci, ders kitabını
normal olarak dakikada 300 - 400 kelime okuyarak çalışabilmelidir.
4- Ağır okuma: Kelime ve cümleler üzerinde durup düşünerek
okuma olup zor ve anlaşılmaz bir konuyu okumak, yazılan
bir yazıyı değerlendirmek ve tenkid etmek, konuya ait yeni
bir fikir, bir çözüm metodu bulmak gerektiğinde kullanılmalıdır.
Matematik ve felsefe eserleri, mesleki araştırma ve incelemeler
bu hızla okunmalıdır.
≈ 58 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Okurken göz bir yazıdaki harf ya da sözcükleri teker teker
görmez; sıçrama ve duraklamalar yaparak sözcükleri veya
sözcük kümelerini bir bütün olarak görür. Zihin de bu bütünlük
içinde anlamı kavramaya çalışır. Gözün sıçrayış ve duraklamaları
yazının güçlüğüne, satırların uzunluğuna, okuyucunun
yaşına ve olgunluğuna ve okuma amacına göre değişir. Göz,
yaptığı her sıçrayışta satırın belli bir bölümünü görür. Buna
görüş genişliği denir. Bu genişlik, iyi bir okuyucuda 15 -20
harflik bir yeri kapsar. Yavaş bir okuyucuda ise bu genişlik 6
harfe kadar düşer.
Okuma hızı, gözün satırlar boyunca yaptığı duraklama ve
sıçramaların sayısı ile belirlenir. Gözün kelime biçim ve kalıplarına
alışık olduğu durumlarda duraklama ve sıçramalar
arasındaki süre azalır. Böylece okuma hızı artmış olur. Tersi
durumda, gözün satırlar üzerinde ilerlemesi yavaşlar ve okuma
hızı da düşer.
Okuma hızını arttırmak mümkündür ve şarttır. Birçok kimsenin,
doğruluklarından hiç bir şey kaybetmeden bir konudaki
okuma hızlarını iki misline çıkarabildikleri deneylerle ispatlanmıştır.
Okuma hızını arttırmak için şunlara dikkat etmek gerekir:
1- Gırtlak ve dudak hareketlerini bırakmalıdır. Çünkü bu yolla
sadece sesli okuma hızı seviyesinde kalınır. Hâlbuki sessiz
okuma hızı, seslinin iki üç katıdır.
2- Kelimeler için değil de fikirler için okumalıdır. Yani tek
tek kelimeleri okumak yerine; bir çırpıda, bir fikri kavramağa
yetecek kadar kelime grubunu okumaya çalışmalıdır.
≈ 59 ≈
Okuma
3- Her paragraftaki ana fikri sezmeye çalışmalıdır.
4- Dikkati sadece okunanı anlamaya teksif etmeli, ikinci bir
işle, hatta okuma hızı ile dahi ilgilenilmemelidir.
5- Dönüp tekrar okumalar kaldırmalıdır. Çünkü sonra gelen
cümle, karanlık kalan yeri açıklayacak yapıda olabilir.
6- Daha çabuk okumaya, kendi kendisiyle yarışmaya çalışılmalıdır.
ŞII R OKUMAK
Şiir okumak, yazıdaki ses zenginliklerini zevk alınır duruma
getirme sanatıdır. Şiir okuyacak olan kişinin sesi ve yetenekleri
şiir okumaya elverişli olmalıdır. Ayrıca yeteri kadar okuma
çalışması yapmalıdır. Mısra vurgularına ve tonlamaya dikkat
etmek gerekir. Şart olmamakla birlikte, mümkünse okunacak
şiir ezberlenmelidir.
Şiir okuma sanatının özü; sesle anlamı okurken kaynaştırabilmekte,
sesin hangi kelime veya heceler üzerinde yükseleceğini,
hangisinde hafifleyeceğini, bir mısradan diğerine nasıl
geçileceğini, nerelerde durulacağını, seslerden hangisinin ön
plana alınacağını, anlamı sese, sesi anlama feda etmeden
ayarlayabilmektedir.
Şiir sese dayanan bir okumadır. Şiir okurken abartılı jest ve
mimiklerden yani gereksiz el yüz hareketlerinden kaçınmak
gerekir. Sesi doğal biçimde kullanmak lazımdır. Şiir okumak
taklitçiliğe hiç gelmez. Taklit edilirse etkisini yitirir. Şiir kendine
≈ 60 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
özgü bir heyecanla okunmalıdır. Başarılı şiir okumak için şiirin
anlamını kavramak ve onu hissetmek, metnin psikolojik havasına
girmek gerekir.
NOKTALAMA İŞARETLERİ
Duygu ve düşüncelerimizi karşımızdaki insanlara anlatırken
sesimizi yerine göre yükseltir veya alçaltırız. Bununla birlikte
baş, yüz, el, kol ve gövde hareketleri de yaparız. Fakat yazıda
bunlardan yararlanma imkânımız yoktur.
Yazıda ise cümlelerin doğru anlaşılmasını sağlamak, okumaya
düzen vermek amacıyla birtakım yazı işaretleri kullanılır
ki bu işaretlere noktalama işaretleri denir.
Yazıda noktalama işaretlerini kullanmamak ya da gelişi güzel
bir şekilde kullanmak cümlelerin yanlış anlaşılmasına veya
zor anlaşılmasına sebep olur. Bu nedenle noktalama işaretlerinin
kullanılış yerlerini iyi bilmek gereklidir.
BAŞLICA NOKTALAMA İŞARETLERİ
NOKTA (.)
1- Tamamlanmış bir cümlenin sonuna konulur.
Örnek. Kur’an’a ilgi, her geçen gün artıyor. Hz. Muhammed
(s.a.s.), en son peygamberdir.
2- Kısaltmalardan sonra konulur.
Örnek: İst. (İstanbul), Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Hz.
(Hazreti)
≈ 61 ≈
Noktalama İşaretleri
3- Sıralama gösteren sayılardan sonra konulur.
Örnek: 100. yıl (yüzüncü), 15. gün (on beşinci), II. Mahmut
(İkinci)
4- Belli bir günü gösteren tarihlerde gün, ay ve yıl arasına
konulur.
Örnek: 29.5.1453, 01.01.1955, 10.11.1938
5- Saat gösteren sayılarda zaman birimlerinin arasına konulur.
Örnek: 12.25,14.00, 17.35,21.05
6- Sayı basamaklarının arasına konulur.
Örnek: 12.315.250, 1.750.000,52300.155
VİRGÜL (,)
1- Sıralı cümleleri ayırmada kullanılır.
Örnek: Kalktı, namazını kıldı, seccadesini topladı, aşağı indi.
Kur’an okudu, abdestini tazeledi, tesbih çekmeye başladı.
2- Eş görevli sözcükleri, sözcük öbeklerini (yüklem, özne,
nesne, tümleç) ayırmada kullanılır.
Örnek: Ayetleri, hadisleri, özlü sözleri özenle yazıyordu.
Köyünü, evini, eşini, çok sevdiği oğlunu yıllardır görmemişti.
3- Özneyle yüklem arasına başka öğeler girmişse ya da
öznenin vurgulu söylenmesi gerekiyorsa, özneden sonra konulur.
Örnek: Kur’an, inananların baş tacı, inanmayanların korkulu
rüyasıdır.
4- Bazı hitaplardan (seslenmelerden) sonra konulur.
Örnek: Değerli hocam, Aziz dostum, Sayın seyirciler,
4- Arasöz ve ara cümlelerin başında ve sonunda kullanılır.
Örnek: Bütün dostları, zaten onun pek dostu da yoktu, kendisini
bıraktılar.
≈ 62 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
5- Aktarma cümlelerin sonunda, tırnak işaretinin yerine
kullanılır.
Örnek: “Bugün geliyorum, dedi.”, Namazım kıldım, dedi.
7- Alt alta sıralanan maddelerde, her maddenin sonuna konur.
Örnek: Türkçedeki çok sözcüklü dil öğeleri şunlardır:
a) Bileşik sözcükler,
b) Deyimler,
c) Terimler,
d) İkilemeler.
8- Sayıların ondalık kısımlarını belirtmede kullanılır.
Örnek: 0,25 1,75 4,5
Ayrıca yazıların durumuna göre çeşitli duraklarda, vurgulu
yerlerde, dikkat istenen yerlerde, anlamayı kolaylaştıracak şekilde
gerektiği kadar virgül kullanılır.
NOKTALI VİRGÜL (;)
1- Birbirine bağlı, ama herbiri kendi içinde bağımsız olan
cümleleri ayırmak için kullanılır.
Örnek: Mutlu olmasını bilene herşey güleryüz gösterir; gök
daha güzel, ay ve yıldızlar daha parlak, ciğerlerimize giren
hava daha temiz gelir.
2- Aralarında virgül bulunan eşit bölümleri ayırmada kullanılır.
Örnek: Biber, patlıcan, domates, yaz; ıspanak, pırasa, kereviz
kış sebzelerindendir.
3- İki cümle, birbirine “ama, fakat, lâkin, çünkü, ancak ...”
≈ 63 ≈
Noktalama İşaretleri
gibi bağlaçlarla bağlanıyorsa, birinci cümleden sonra noktalı
virgül konur.
Örnek: Büyükada’da yüzme bilmeyen de yıkanabilirdi; fakat
balığa çıkmak için göbekten balıkçı olmak lâzımdı.”
İKİ NOKTA (:)
1- Cümleden ya da sözcükten sonra açıklamalar yapılacak,
örnekler sıralanacaksa bu cümlenin ya da sözcüğün sonuna
konur.
Örnek: Türkiye’deki büyük şehirlerden bazıları şunlardır: İstanbul,
Ankara, İzmir, Adana, Bursa.
2- Başkasından aktarılan ve tırnak içinde gösterilen sözden
önce konur.
Örnek: “Deveye: “Boynun neden eğri?” diye sormuşlar.”
3- Karşılıklı konuşmaların başlayacağını bildiren sözlerden
sonra konur.
Örnek: “Hocaya sormuşlar:
- Hocam bir şey icat ettin mi?
- Ettim, demiş; ama ben de beğenmedim.
- Neyi, demişler.
- Karla ekmek yemeği, diye cevap vermiş.”
ÜÇ NOKTA (...)
1- Herhangi bir nedenle bitmemiş cümlenin sonuna konur.
Örnek: “İnsan Rabbine inansa, Kur’an’ı okusa, hayattan ibret
alsa...”
“Sonra alabildiğine uzanan yemyeşil bir ova...”
≈ 64 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
2- Birtakım bölümler, örnekler sayıldıktan sonra “gibi” anlamında
kullanılır.
Örnek: “Annesinin öğütleri bitmiyordu: Çalış, erken yat, erken
kalk...”
“Birçok yazı türü vardır: Şiir, roman, öykü, makale, oyun,
masal...”
3- Söz arasında söylenmeyen, söylenmek istenilmeyen
sözcüklerin yerine kullanılır.
Örnek: “Dün ... adında bir genç geldi.”
“... köyünden biri, bunları uzun uzun anlattı.”
4- Bir metinde yapılan alıntılarda, atlanan yerler, sıra noktalarla
gösterilir. Sıra noktalar yerine, ayraç (parantez) içinde
üç nokta da kullanılabilir.
Örnek: “Kocabaş yığıldı çamura (...)
Kocabaş’ın yerine koştu kendini Elifcik, yürüdü düşmanın
üstüne, yüceden yüceden.”
5- Konuşmalı yazılarda, karşıdakinin susuşunu göstermek
için kullanılır.
Örnek: “- Senin adın ne?
- Ali
- Niçin namaz kılmıyorsun?
…
SIRA NOKTALAR (…………)
Bir yazı aktarılırken söylenmeden geçilen bölümleri, cümleleri
belirtmek için kullanılır.
≈ 65 ≈
Noktalama İşaretleri
SORU İŞARETİ (?)
1- Soru bildiren cümlelerin sonuna konur.
Örnek: Sen hafız mısın? Namazını kıldın mı?
2- Soru işareti, ayraç (parantez) içinde kullanıldığı zaman
verilen bilginin kesin olmadığını, bundan kuşku duyulduğunu
bildirir.
Örnek: Yapılan araştırmalara göre Karacaoğlan’ın 17. Yüzyılda
(?) yaşadığı sanılmaktadır.
Yine parantez içinde verilen soru işareti konu hakkında bilgi
olmadığını da bildirir.
Örnek: Nasreddin Hoca (?-?) fıkralarıyla tanınan bir Türk
büyüğüdür. Parantez içindeki soru işaretleri hocanın doğum
ve ölüm tarihlerinin bilinmediğini göstermek için kullanılmıştır.
Gerçek soru bildirmeyen kelime veya cümlelerin sonuna bu
işaret konulmaz: Örnek: Ne söyledi, pek anlayamadım. Nasıl
birisi bu, henüz öğrenemedim.
ÜNLEM İŞARETİ (!)
Ünlem, nokta -ve- soru işareti gibi bir cümle sonu işaretidir.
Ünlem işareti, ünlem cümlelerinin sonunda (nida, çağırma ifadelerinden
sonra) kullanılır. Örnek:
Ali hey! Biraz gelir misin? Ah! Bu da ne? Hey anne, buraya
baksana!
İnanılmayan, şaşılan ve bazı övücü sözlerin alay olduğunu
göstermek için, yani başkalarının kabul ettiği bir özelliği kabul
≈ 66 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
etmediğini göstermek veya övgü sözleriyle alay etmek için de
kullanılır. Bu tür kullanışlarda ünlem parantez içinde gösterilir.
Örnek: Nedim çok akıllı(!) bir çocuktur. Senin gibi yakışıklı(!)
birini hayatta görmedim. Bu üstün zekâlı(!) çocuk, evinde bir
bilim adamı(!) gibi çalışırmış.
Sevinç, şaşına, acı, korku, kıvanç, hayret bildiren kelimelerin
ve cümlelerin sonuna konur.
Örnek: Ayy! Ya, öyle mi! Vah vah! Çok üzüldüm. Elhamdülillah
Müslümanım!
Söylev ve hitabelerde de ünlem işareti kullanılır.
Örnek: Ey iman edenler! Ey akıl sahipleri!
Eğer bir cümleye bağlı hitap varsa, bunları bir virgülle ayırıp
ünlem işaretini cümle sonuna koymak gerekir. Örnek:
“Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken
Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz!”
ÇİZGİ (-)
Çizgi, yazıdaki konuşmaları göstermeye yarar:
— Eee, anlat bakalım!
—Anlatacak bir şey yok.
BİRLEŞME ÇİZGİSİ (-)
Birleşme çizgisi, satır sonuna sığmayan kelimeleri birleştirmeye
yarar. Bu kelimeler kurallara uygun biçimde hecelere
bölünür; hiçbir sûrette hece kendi içinde bölünmemelidir.
Örnek: Müslümanca ölmek için Müslümanca yaşamak ge≈
67 ≈
Noktalama İşaretleri
rekir. Müslümanca yaşa¬mak için de bazı şeylerden fedakârlık
yapmak gerekir.
Bu örnek cümlede, yaşamak kelimesi satıra sığmadığı için,
kelimenin bir kısmı diğer satıra yazılacaktır. Ama, kelimeyi istediğimiz
herhangi bir yerinden ayıramayız. Yaşamak kelimesini
ancak hecelerinden, yani ya-şa-mak hecelerinden ayırabiliriz.
Satır sonlarına gelen özel isimlerden sonra bu çizgi kullanılmaz.
Satır sonuna denk gelen özel isimden sonra sadece kesme
işareti kullanılır, örnek:
Devlet, Batılılara yaranmak için tesettürü yasaklasa, camileri
yıksa, Kur’an’ ın okunmasına bile izin vermese, kâfirler bunları
da yeterli görmezler; onlar, İslâm’ ın hayata yansıyan her yönüne
düşmandır.
Yukarıdaki örnek cümlede özel isim olan Kur’an ve İslâm kelimelerinin
yazımı satır sonuna denk gelmiş. Bu kelimelere gelen
ekler satır sonuna çizgi olmaksızın, sadece kesme işaretiyle
gösterilmiştir.
Birleşme çizgisi, kökleri ve ekleri ayırmakta da kullanılır.
Örnek: Ara-ş-tır-ıl-dı, gör-üş-mek, İs-lâm-laş-mak, yak-ıt.
Bir kelimeyi oluşturan heceleri ayırmakta kullanılır: ge-ce-lemek,
gâ-vur-laş-tı-ra-ma-dık-la-rı-nız.
Ara sözleri, ara cümleleri, ayrıntı sayılabilecek açıklamaları
belirtmek için kullanılır. Örnek: İstanbul’da -bazısı Bizans’tan
kalma- değerli tarihî eserler vardır.
≈ 68 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Arapça ve Farsça’dan dilimize geçen kelimelerdeki kök ve
ekleri belirtmek için, Farsça isim tamlamasından sonra tamlamayı
belirtmek için kullanılır: Put-perest, Mescid-i Ma’ruf, tarih-
i İslâm, Kur’ân-ı Kerim, Fi Zılali’l-Kur’an.
İki kelimeden oluşmuş Batılı kişilerin soyadlarını birleştirmek
için kullanılır:
Saint-Simon, Joliot-Curie.
Yabancı yer adlarının yazımında da yerine göre bu işaret
kullanılır:
Saint-Tropez, Saliues-les-Bains.
İki veya daha çok ulus veya ülke, dil adı arasındaki bağ da
bu çizgi ile belirtilir:
İslâm – küfür savaşı, Türkçe - Arapça sözlük, Türkiye -
Fransa spor karşılaşmaları, Türk - Arap ilişkileri.
İki veya daha çok özel isim arasındaki bağ da bu çizgi ile
belirtilir:
İstanbul - İzmit yolu, Ankara - Erzurum uçak seferleri. Adana
- Medine tren yolu. Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi.
İki veya daha çok sayı arasındaki süre bağlantısını belirtmek
için kullanılır: 1914 -1918 Dünya Savaşı, saat 14-16 arası,
2019-2020 öğretim yılı.
≈ 69 ≈
Noktalama İşaretleri
TIRNAK İŞARETİ (“ ”)
Bir metin içinde, başkasından aktarılan yazı veya sözlerin
başında ve sonunda kullanılır: “Ey iman edenler! Allah’tan korkun
ve sözün doğrusunu söyleyin.” (33/Ahzâb, 70)
Orijinal biçimiyle aktarılan sözler tırnak içine alınarak gösterilir.
Orijinali hatırlanılmayan veya değişik şekilde aktarılan ifadeler
tırnak içine alınmadan aktarılır: Şair, zulme karşı tepki gösterilmesinin
şart olduğunu kendinden misal vererek şöyle anlatır:
Zulmü alkışlayamam, zâlimi de sevemem.
Tâğutların keyfi için geçmişe kalkıp sövemem.
Bu şiir alıntıları, bir cümle veya metin içinde değil de, bir anıt
veya yazıtta yer alıyorsa, tırnak işareti kullanılmaz:
Bana bir harf öğretenin kölesi olurum.
Orijinal biçimiyle aktarılan sözleri veren cümlelerin sonuna iki
nokta konur; (yan yana iki nokta) tırnak içine alınan alıntı söz
büyük harfle başlar ve sonuna konulan işaret (nokta, soru, ünlem)
tırnak işaretinin içinde kalır.
Cümle içinde özel olarak belirtilmek istenen birtakım sözler,
tırnak içinde gösterilir. Tırnak içine alınan bu sözler daha çok
alayı içerir. Ciddiye alınmadığı da böylece dile getirilmiş olur. Örnek:
Cemaatler arasında “yakınlaşma” umudu belirdi.
Kitapların, edebî eserlerin, bilimsel yayınların, yazıların birkaç
kelimeden oluşan başlıkları, metin içinde çoğunlukla tırnak içinde
gösterilir: Yahya Kemal’in şiirleri “Kendi Gök Kubbemiz” adıyla
yayımlandı.
≈ 70 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Tırnak içine alınan başlıklardan sonra kesme işareti kullanılmaz:
Otuz Beş Yaş’ı okuduğum zaman Cahit Sıtkı’nın duygularım
daha iyi anladım. “Otuz Beş Yaş”ı okuduğum zaman...
(Bir şiir adı olduğu için özel isim olan Otuz Beş Yaş ifadesine
ek geldiği halde, tırnak içinde yazıldığı zaman kesme işareti
konulmadı. Sebebi: İki tane noktalama işareti yan yana kullanılmaz.
Bir yerde sadece bir işaret olur.)
Gazete ve dergi başlıkları tırnak içine alınmaz: Diriliş dergisinde
çıkan bir yazıda Sezai Karakoç, problemlerin can yakıcı
ama hayat kurtarıcı tedavisini söylüyor.
PARANTEZ ( )
Parantez, cümle içindeki açıklayıcı bilgileri içine alır: Şair
Necip Fazıl’ın fikir yazıları yanında, her çeşit nesir türlerini (roman,
hikâye, makale, tiyatro...) ustalıkla kullandığını görüyoruz.
Cümle içinde yer alan ara sözlerin veya ara cümlelerin başında
ve sonunda kullanılır: İnsana huzur verecek ilmi Avrupa
topraklarında (kim bilir belki ne zamana kadar) arama.
Maddelerin sıralanışında, sıra gösteren harf veya rakamlardan
sonra parantezin kapama biçimi kullanılabilir: 1) ...., 2)
a) ...., b)... Bu çeşit kullanışta harf veya rakamlardan sonra,
parantez yerine nokta veya çizgi de kullanılabilir: 1., 2., a., b.
veya 1-, 2-, a-, b≈
71 ≈
Noktalama İşaretleri
KESME İŞARETİ (’)
Özel isimlere getirilen ekleri ayırmada kesme işareti kullanılır:
Mehmet’e,
Hatice’den, Mekke’yi, Çeçenistan’dan.
Sayılara getirilen ekleri ayırmak için kullanılır: 571’de, hicri
1420’de, 1999 senesi Nisanının 28’inci günü, 9’dan 99’a kadar.
Kısaltmalardan sonra gelen ekleri ayırmak için kullanılır:
BM’de, PTT’nin,
Bir ünlünün düştüğünü belirtmek için kullanılır; N’apalım,
Karac’oğlan.
Bir ek veya harften sonra gelen eki ayırmak için de bu işaret
kullanılır: c’nin, a’dan z’ye, -en’in, -daş’ın gibi.
Bazı kısaltmalardan sonra (metre, litre, kilometre, Türk lirası
kelimelerinin kısaltmaları olan m, 1, km, TL vb.) bu işaret
kullanılmaz: Yolun 5 km.lik bölümü, 10 l.lik bir kap, bir milyon
TL.nin gibi.
Basımda başlıklar değişik harflerle (italik veya koyu) dizilir.
Değişik harflerle dizilen başlıklardan sonra getirilen ekler kesme
işaretiyle ayrılır.
Gazete ve dergi başlıklarına getirilen ekler çoğunlukla bu
≈ 72 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
işaretle ayrılır: Bu kanun, Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte
yürürlüğe girecek.
Özel isimlerden türetilen isim, fiil (mastar) ve sıfatlarda bu
işaret kullanılmaz: Kütahyalı, Hollandalı, Kayserili, Türkçe,
Arapça, Amerikalılaşmak.
Ancak, sonunda okunmayan harfler bulunan yabancı özel
isimlerden sonra getirilen ekler, bu durumu belirtmek için kesme
işaretiyle ayrılır: Bordeaux’lu (Bordolu okunur), Bruxelles’li
(Brükselli okunur).
Kurum ve kuruluş adlarına getirilen ekler Çoğunlukla ayrılmaz:
Ayasofya Camiinin, Devlet Demir Yollarının, Kalemder
Suffe İslâm Okulunda.
ÖNEMLİ NOT: Nokta, virgül, noktalı virgül, soru işareti gibi
noktalama işaretlerinin çoğu kelime sonunda kullanıldığı ve
işaretten sonra başka bir kelime başlayacağı için, noktalama
işaretlerinden sonra yazı devam ediyorsa mutlaka bir harf kadar
boşluk bırakılmalıdır. Noktalama işaretleri içerisinden sadece
birleşme çizgisi, kesme işareti, tırnak açma ve parantez
açma işaretlerinden sonra bir harf boşluk bırakılmaz. Diğer
tüm işaretlerden sonra bir harf kadar boşluk bırakılmalıdır.
NOKTALAMA İŞARETLERİ DIŞINDA YAZIDA
KULLANILAN DİĞER İŞARETLER
Yazıda noktalama işaretleri kadar sık olmamak şekliyle,
kullanılan birtakım
≈ 73 ≈
Noktalama İşaretleri
işaretler daha vardır. Bu işaretler şunlardır:
+ artı, toplama işareti,
- eksi, çıkarına işareti,
X çarpı, çarpma işareti,
: bolü, bölme işareti,
= eşitlik işareti,
% yüzde işareti,
* not işareti (aşağıya not düşme),
“ denden (aynısı) işareti,
° derece işareti.
İMLÂ
BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER
1. Cümlelerin ilk harfi büyük yazdır. Nokta, soru işareti, ünlem
işareti (ve iki nokta üst üsteden sonra açıklama cümlesi
yer alıyorsa) bu işaretlerden sonra gelen her cümlenin başında
büyük harf kullanılır.
2. Yazı başlıklarındaki her kelimenin ilk harfi büyük yazılır.
Örnek: İslâm’da İlme Verilen Önem
3. Kitap, gazete, dergi adlarındaki her kelimenin ilk harfi
büyük yazılır. Örnek: Yeni Şafak Gazetesi, Vuslat Dergisi, Yoldaki
İşaretler gibi. Ancak, başlıklarda geçen ve, ile, ya, veya,
ki bağlaçlarıyla mı, mi, mu, mü soru ekleri küçük harfle yazılır.
Gazete, dergi, kitap ve yazı başlıklarının süs olsun diye küçük
≈ 74 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
harfle yazıldıkları görülmektedir. Bazı gazete, dergi ve kitaplarda
görülen bu uygulamayı genelleştirmek yanlıştır. Herhangi
bir yazıda öğrencilerin veya yazı yazan şahsın bu tür başlık
veya adları tümüyle küçük harfle yazması doğru olmaz.
4. Müessese (kurum) adlarını bildiren her kelimenin ilk harfi
büyük yazılır. Örnek: Kalemder Suffe İslâm Okulu, Mescid-i
Ma’ruf, Akabe Vakfı gibi.
5. Bütün özel isimler büyük harfle başlar. Örnek: Ahmed,
Hatice, Edime, Van Gölü, Çukurova, Araplar gibi.
6. Kişi adlarıyla birlikte yazılan saygı ve meslek unvan bildiren
kelimelerin ilk harfi büyük yazılır. Örnek: Prof. Dr. Celalettin
Vatandaş, Muhtar Mustafa, Doktor Sefa Bey, Ayhan
Hoca gibi.
7. Belli bir tarihi gösteren ay ve gün adlarının ilk harfi büyük
yazılır: 15 Temmuz 2016 Cuma, 3 Mart 2109 Salı, 16 Kasım
1998 Pazartesi.
8. Şiirlerde her mısra (şiirlerin satırlarına mısra denir.) büyük
harfle başlar. Ancak, çağdaş şairlerin, mısraların ilk kelimesine
küçük harfle başladıkları da görülmektedir.
9. Kısaltmalarda büyük harf kullanılır: PTT (P.T.T.), TBMM
(T.B.M.M.), T. Z.D.K. gibi. (Bu tür kısaltmalar noktalı veya noktasız
her iki türlü de yazılabilir.)
10. Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar, örnek:
Dikkat, ölüm tehlikesi var. Giriş, Çıkış, Çekiniz, Vezne,
≈ 75 ≈
İmlâ
Otobüs durağı gibi. Levhalardaki sayılardan -ncı, -nci, -uncu,
-üncü anlamı veren bir nokta konulmuşsa, gelen kelimenin ilk
harfi küçük yazılı: IV. kat, 3. sınıf, 2. koğuş, I. blok gibi.
11. Ulus, boy, oymak, din, mezhep, dil, lehçe adları büyük
harfle başlar: Türk, İranlı. Çeçen, Filistinli, Özbek, İngilizce,
Tatar, İslâmiyet, Hanefilik, Masonluk, Katolik gibi.
12. Özel isimlerden türetilen bütün isim, fiil (mastar) ve sıfatlar
büyük harfle başlar: İslâmlaşmak, Avrupalılık, Türkoloji,
Özbekistan, Gümüşhane gibi.
Ay ve gün adları (mayıs, teinimiz, salı, cuma); bayram adları
(ramazan bayramı, kurban bayramı); belli günler, haftalar,
mevsimler, konferans, kongre ve toplantı adları (anneler günü,
vahdet haftası, kutlu doğum haftası, sonbahar, hac kongresi)
cümle içinde küçük harfte yazılır. Abla, ağabey, dayı, enişte,
amca, teyze, anne, baba gibi kelimeler küçük harfte yazılır:
Hasan amca, Ayşe teyze gibi.
Başka bir kimseye ait bir cümlenin ancak bir bölümünü aktardığımızda,
onun ilk kelimesi iki noktadan sonra küçük harfle
başlar.
MASTARLARIN SÖYLENİŞ VE YAZILIŞI
-Ma, -me ile biten mastarların sonuna -a, -e, -ı, -i eklerinin
-ya, -ye, -yı, - yi biçimleri getirilir. (Yani masların sonu sesli
ile bitiyorsa, tekrar sesli harf gelmez. İki sesli harf yan yana
bulunmasın diye araya kaynaştırma “y” si getirilir.) Örnek: alma-
ya, görme-ye, kazanma-yı, sevme-yi gibi.
≈ 76 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
-Mak, -mek ile biten mastarlardan sonra -a, -e, -ı, -i eklerinden
biri geldiği takdirde -k ünsüzü yumuşar, -ğ olur. Örnek:
Sormak > sormağa, yemek > yemeğe.
FİİL KÖK VE GÖVDELERİNİN YAZILIŞI
Fiil çekimlerinde kök ve gövdeler yazılışla olduğu gibi kalır,
değişiklik göstermez: Haşlayan (haşlıyan değil), gelmeyen
(gelmiyen değil), görmeyerek (görmiyerek değil), beklemeyerek
(beklemiyerek değil) gibi.
(İ)YOR EKİNİN YAZILIŞI
Fiil ek, ünlü uyumlarına uymaz. Kendinden önce ince ünlü
gelse de “o” ünlüsü incelmez: ölü-yor, gel-i-yor, di-yor, yi-yor
gibi.
Fiil kök ve gövdeleri ünsüzle bitiyorsa -( i )yor ekinin “ i ” sesi
ünlü uyumlarına uyar: Sar-ı-yor, gel-i-yor, dur-u-yor, gül-ü-yor
gibi.
Kök veya gövde ünlüyle biliyorsa, sondaki “a, e” ünlüsü de
“ı, i” veya “u, ü” olur ve -(i)yor ekinin -yor biçimi, kelimenin sonuna
eklenir, örnek: Bekle-miyor (beklemeyor değil), durmuyor
(durmayor değil) gibi.
İLE BAĞLACININ YAZILIŞI
İle bağlacı, ünsüzle biten kelimelerin sonuna “-le” biçiminde
eklenir, ünlü uyumuna göre “-la” biçimine de girer, örnek: Bilmekle
(bilmek ile), uyumakla gibi.
≈ 77 ≈
İmlâ
İle bağlacı ünlüyle biten kelimelere ek olarak getirildiği zaman
“i” ünlüsü “y” ye dönüşür ve büyük ünlü uyumuna uyar,
örnek: Anayla (ana ile), satıcıyla, gazeteyle gibi.
-KEN EKİNİN YAZILIŞI
-Ken (iken) eki büyük ünlü uyumuna uymaz. Eklendiği kelimenin
ünlüleri kalın da olsa, bu ekin ünlüsü inceliğini korur.
Örnek: Yazarken (yazar iken), alırken, yatıyorken, evdeyken
gibi.
Kİ BAĞLACININ YAZILIŞI
Bağlaç olan “ki” başlı başına bir kelimedir. Ayrı yazılır. Cümlede
iki söz grubunu birbirine bağlamaya yarar. Örnek: Sen
ki, diyor ki, babam ki, çalış ki, baktım ki... Ölmedim ki mezarımı
kazıyorsun. Mezarımı kazıyorsun, ama daha ölmedim ki!
cümlelerinde olduğu gibi.
Ki bağlacı bazı kelimelerle birleşip kalıplaşmıştır: Hâlbuki,
oysaki, mademki, sanki gibi. Bu gibi durumlarda kalıplaşmadan
dolayı bağlaç olduğu halde “ki” bitişik yazılır.
Kİ EKİNİN YAZILIŞI
Ek olan -ki ünlü uyumlarına uymaz. Ünlüsü kalınlaşmaz ve
yuvarlaklaşmaz: Örnek: Benimki, yarınki, kışınki, içerdeki gibi.
Ancak, bazı kelimelerde ince yuvarlak ünlülerden sonra gelen
-ki eki küçük ünlü uyumuna uyar; i ünlüsü yuvarlaklaşır.
Örnek: Dünkü, bugünkü, öbürkü gibi.
≈ 78 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
MI, Mİ, MU, MÜ SORU EKİNİN YAZILIŞI
Soru bildiren mı, mi, mu, mü eki kendinden ünce gelen kelimeden
ayrı yazılır. Kendinden önceki kelimenin son ünlüsüne
güre de ünlü uyumuna uyar: Babam mı, annem mi, doydun
mu, gürdün mü?
Mi soru ekinden sonra gelen ekler mi ekiyle bitişik yazılır:
Gelebilir miyim? Gider misin? Kalır mısın?
DE, DA BAĞLAÇ VE EKİNİN YAZILIŞLARI
De, da bağlacı, kendinden ünce gelen kelimeden ayrı yazılır.
Bağlaç olan de, da dahi anlamındadır. Cümleden çıkarılsa,
cümlenin anlamı bozulmaz. (İsmin de hali olan de, da böyle
değildir; anlam tümüyle bozulur.) Kendinden önceki kelimenin
son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar: Kalemi de, kitabı
da, dün de, kapıyı da gibi. O kitabı ben de okudum. Sen
de mi Brütüs?
Durum eki (ismin de hali) olan -de, -da ise, kendinden önce
gelen kelimelere bitişik yazılır; kendinde, üstünde, üzerinde,
içinde anlamları kazandırır: Çantada, elimde, avucumda, yolda,
okulda gibi. Masada açık duran kitabı eline aldı. O kalemden
bende de var. Okulda da bunları öğretiyorlar mı? (Son iki
örnek cümlede her iki çeşit “de” kullanılmıştır. İlk “de” ek; ikinci
“de” ise bağlaç olan de’dir.)
İMEK EK FİİLİNİN YAZILIŞI
İmiş Ek Fiili:
İmiş ek fiili, ünsüzle biten kelimelere eklendiği zaman, ba≈
79 ≈
İmlâ
şındaki i ünlüsü düşer ve ünlüler uyumuna uyar: Gelmezmiş
(gelmez -imiş) gibi.
Ünlüyle biten kelimelerin sonuna eklendiği zaman “-ymiş”
olur ve ünlüler uyumuna uyar: Korkuluymuş (korkulu-y-muş)
gibi.
İSE EK FII LININ YAZILIŞI:
“ise” ek fiili, ünsüzle biten kelimelere eklendiği zaman, başındaki
“i” ünlüsü kaybolur ve ünlüler uyumuna uyar: Alacaksa
(alacak ise), yemişse (yemiş ise) gibi.
Ünlü ile biten kelimelere eklendiği zaman, başındaki “i” ünlüsü
“y” ye dönüşür, “yse” şeklinde söylenir. Ünlü uyumlarına
uyar: Öğrenciyse (öğrenci ise), kapıcıysa ‘ (kapıcı ise), oduncuysa
(oduncu ise) gibi.
İDI EK FII LININ YAZILIŞI:
“İdi” ek fiili ünlü ile biten kelimelere eklendiği zaman, başındaki
“i” ünlüsü kaybolur ve ünlü uyumlarına uyar: Onundu
(onun idi), yorgundu (yorgun idi) gibi.
KISALTMALARIN YAZILIŞI
Kurum ve kuruluş adları yazılırken her kelimenin ilk harfi
alınarak kısaltılır. Kısaltmada büyük harf kullanılır.-(Küçük
harfle kısaltma yapılmaz.) Harflerden sonra nokta kullanılır:
T.B.M.M. T.C.D.D. P.T.T. O.D.T.Ü. İ.H.H. gibi.
Son yıllarda bunların noktasız kullanılması da yaygın bir
≈ 80 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
durum almıştır: TBMM, TCDD, PTT, ODTÜ, İHH gibi. Ancak,
bu şekildeki kısaltmaların (harfler arası nokta konulmayan kısaltmaların)
son harflerinden sonra nokta kullanmak yanlıştır.
Kitap ve dergi başlıkları, kişi ve yer adları da bir veya birkaç
harfle kısaltılır: Dr. prof. s. (sayfa), vb. (ve benzerleri ve başkaları).
Bitişik yazılan kelimelerin kısaltmaları da bunu gösterecek
şekilde bitişik yazılır: km cm mm kg gibi.
Kısaltılan kelimenin ilk harfi (ister küçük, ister büyük olsun)
normal olarak olduğu gibi bırakılır. (Kurum ve kuruluş adları,
yukarıda belirtildiği gibi, küçük harfle yapılmaz.) s. (sayfa),
mm (milimetre), vb. (ve benzerleri). Ancak, küçük harfle yazıldığı
halde, kısaltması büyük harfle yapılan kelimeler de bulunmaktadır:
TL (Türk lirası), K (kuzey) gibi.
Kısaltmalardan sonra getirilen ekler, kesme işaretiyle ayrıldıktan
sonra, kısaltmanın okunuşuna uyar: İHH’da , PTT’nin
gibi.
SAYILARIN YAZILIŞI
Sayılar yazıyla yazılabildiği gibi, rakamla da yazılabilir. Bu
konuda tek ve kesin bir kural yoktur, ilkeler uygulamalara göre
belirlenmiştir.
Edebi karakter taşıyan metinlerde küçük sayılar yazıyla
gösterilir. Beş yıl sonra, ayın üçüncü haftası, beş ayda bir, altı
kardeş, onuncu sınıf gibi.
≈ 81 ≈
İmlâ
Daha büyük sayılarda, rakamlara yer verilebilir: 20 metre
sarık, gece saat 22.1O’da, 3.500.000 kişi gibi.
Para ile ilgili işlemlerde (çek, senet, bono) sayıların bitişik
yazılması (kelimelerin arasının biliştirilmesi) yaygın bir kuraldır:
üçmilyonbeşyüzbin, dörtyüzseksenmilyonaltıyüzyetmişbin
gibi.
Rakamlarla yazılan sayılardan sonra gelen ekler kesme
işaretiyle ayrılır: 9 Ocak 1999’da, 29 Mayıs 20021’de, 7’yi, 5’e,
3’den 33’e kadar gibi.
Yüzyıllar, aylar, kitap ve dergi ciltlerinin Romen rakamlarıyla
yazılması yaygın bir gelenektir: XXI. Yüzyıl, VII. ay, 1999, II.
cilt gibi.
Hükümdarların adlarında da Romen rakamları kullanılır: IV.
Murat, II. Selim, XIV. Louis (Lui okunur) gibi. Yüzyıllar, kitap
ve dergi ciltleri, bugün kullandığımız rakamlar ile de yazılabilir:
20. Yüzyıl, 4. cilt gibi.
Beş ve beşten çok haneli sayılar, sondan sayılmak üzere
geleneksel üçlü gruplara (harflere) ayrılmak suretiyle yazılır:
66 755, 35 822 594 gibi. Bu durumlarda üçlü haneler arasına
nokta da konulabilir: 47.564, 35.750.000 gibi.
Sayılarda kesirler virgülle ayrılır: 24,6 (yirmi dört tam, onda
altı), 8,75 (sekiz virgül yüzde yetmiş beş) gibi.
≈ 82 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
TARİHLERİN YAZILIŞI
Yıl bildiren sayılarda şimdiki rakamlar kullanılır: 1955, 1998-
1999 gibi.
Aylar, yazıyla olduğu gibi rakamla da gösterilebilir: 29 Mayıs
1453,
1453.29.5 , 29.V.1453 gibi.
Yazılışta gün, ay ve yıl bildiren sayılar arasında nokta yerine
çizgi veya eğik çizgi de kullanılır: 3-8-2020, 3/8/2020 gibi. Daha
yaygın olanı ise: 3.8.2020 biçimidir.
Metin içinde ay adları kısaltılmadan yazılır: 1955 senesi Ocağının
1’inci günü doğdum.
Tarihlerden sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır:
1.1.1955’de, 8.7.2019’un gibi.
Aylarında gösterildiği tarihlerde, gün ve yıl bildiren sayılar arasına
nokta veya çizgi konulmaz: 14. Haziran. 2019 veya 14 - Haziran
- 2019 biçiminde yazmanın her ikisi de yanlıştır. (Doğrusu: 14
Haziran 1999)
Saat ve dakikalar metin içinde yazıyla veya şimdi kullandığımız
rakamlarla gösterilir: Saat onu yedi geçe, saat sekize on kala, saat
yediyi beş dakika on saniye geçe, saat 14.35’te gibi.
TÜRKÇENİN SESLERİ
Çoğu dillerde olduğu gibi Türkçede de sesler, ünlüler ve ünsüzler
olmak üzere iki gruba ayrılır.
≈ 83 ≈
Türkçenin Sesleri
ÜNLÜLER VE ÜNLÜLERLE İLGILI KURALLAR
Türkçede 8 ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Bu ünlüler, ağzımızdan çıkışları sırasında dilin, dudakların
durumu ve ağız açıklığına göre üç ayrı özellik gösterir:
1. Ünlüler, çıkarılış sırasında dilin durumuna, söyleyişin,
dilin arkasında veya önünde oluşuna göre kalın ve ince diye
ikiye ayrılır:
A, ı, o, u kalın ünlülerdir. E, i, ö, ti ince ünlülerdir.
2. Dudakların, söylerken aldıkları biçime göre düz ve yuvarlak
diye ikiye ayrılır:
A, e, ı, i düz ünlülerdir. O, ö, u, ü yuvarlak ünlülerdir.
3. Ünlüler, söyleyiş sırasında ağzın biçimine ve ağız açıklığına
göre de geniş ve dar olmak üzere ikiye ayrılır.
A, e, o, ö geniş ünlülerdir. I, i, u, ü dar ünlülerdir.
Bu anlatılanlara göre dilin, dudakların durumu ve ağız açıklığı
bakımından ünlülerin üç niteliği vardır. 8 Ünlünün niteliklerinin
tümünü gösterelim:
a: Kalın, düz, geniş bir ünlüdür,
e: İnce, düz, geniş,
ı: Kalın, düz, dar.
i: İnce, düz, dar.
o: Kalın, yuvarlak, geniş,
ö: İnce, yuvarlak, geniş.
u: Kalın, yuvarlak, dar.
ü: İnce, yuvarlak, dar.
≈ 84 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Türkçede her ünlü bir harfle yazılır. Yabancı dillerdeki ünlüler
bu kurala uymaz: Aa, uu, eu gibi.
Türkçedeki ünlülerin hepsi kısadır. Türkçe asıllı kelimelerde
uzun ünlü yoktur.
Arapça ve Farsça’dan dilimize geçmiş kelimelerin uzun ünlüleri
de çoğunlukla kısa yazılır.
Uzun ünlüler, okunuşta uzun ünlü şeklinde okunduğu halde,
yazıda çoğunlukla gösterilmez; kısa ünlü gibi yazılır: Şair,
kaide, numune, sefa, vali, adalet. (Bu kelimeler, içinde uzun
okunması gereken sesler olduğu halde, yazılışta uzatma işareti
konulmadan yazılmaları daha uygun olur. Resmî kural
ve öğrencilere öğretilen bu olduğu halde, uzatılacak seslileri
uzatmayıp kelimeleri çok yanlış telaffuz eden kimselerin sayısının,
her geçen gün çokça artmasını engellemek ve pasif
olarak da olsa onlara destek olmamak için, Kâmil yerine Kamil,
Âl-i İmran yerine Ali İmran diye yazıp telaffuz etmemek
gerekir.
Aynı zamanda, Arapça ve Farsça’dan Türkçeye giren bazı
kelimelerdeki uzun ünlüleri yazıda da gösterme mecburiyeti
vardır: Bu durum, bir karışıklığı önlemek için gereklidir. Çünkü
dilimizde, üzerine uzatma işareti konmadığında anlamı başka
olan diğer bir kelimeyle karışabilecek bazı kelimeler vardır.
Böyle, üzerine, uzatma işareti konulmayınca başka anlamdaki
kelimelerle karışabilecek ünlülerin üzerine, o ünlünün uzun
okunmasını sağlamak için uzatma işareti konulması yanlış
sayılmadığı gibi, gereklidir de. Bunlara dair bazı örnekler verelim:
≈ 85 ≈
Türkçenin Sesleri
Adet (= sayı), âdet (= görenek, alışkanlık),
Alem (= bayrak), âlem (= dünya, evren),
Aşık (hayvanlarda bir küçük kemik), âşık (= tutkun, çok seven),
Hal (pazar yeri), hâl (durum, vaziyet).
ÜNSÜZLER VE ÜNSÜZLERLE İLGILI KURALLAR
Türkçedeki ünsüzler 21 tanedir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, 1,
m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Ünsüzler ikiye ayrılır:
1. Söylenişi yumuşak olan ünsüzlere yumuşak ünsüzler denir.
Bu ünsüzler ’şunlardır: b, c, d, g, ğ, j, 1, m, n, r, v, y, z. Bunlar,
ses tellerinin titreşimli durumunda çıkarılır.
2. Seslerinde titreşim olmadan, ağız kanalındaki engellemelerle
çıkarılanlara da sert ünsüzler denir. Bunlar: ç, f, h, k,
p, s, ş, t.
Bazı yabancı dillerde ikili ve üçlü harfler kullanılmasına karşılık,
Türkçe imlada her ünsüz bir harfle yazılır.
Türkçe kelimelerin sonunda yumuşak b, c, d, g ünsüzleri
bulunmaz. Kelime sonlarında bunların yerme sert eşleri olan
p, ç, t, k kullanılır: Harb > harp ağac > ağaç, and > ant, çeleng
> çelenk. (Kelimenin aslı harb diye, sonu “b” ile bittiği halde
Türkçede kelimenin sonlarında “b” yerine “p” yazılması gerekir;
diğerleri de öyle.)
Bazı kelimelerde anlam farkını belirtmek için bu kurala uyul≈
86 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
maz. Yani, sert ünsüzle yazılınca başka anlama gelecekse, o
zaman yumuşak ünlüyle yazılması gerekir:
At (= binek hayvanı), ad (=isim)
Ot (= bitki), od (= ateş) gibi.
Dilimize başka dillerden giren çoğu kelimeler, yukarıda anlatılan
kurala (kelime sonlarındaki yumuşak ünsüzlerin sert
ünsüzlere dönüşmesi kuralına) uyum gösterir: Çorap (çorab),
sebep (sebeb), kitap (kitab), bent (bend), bant (band). Fakat,
bu gibi başka dillerden geçen böyle kelimelere bir ek getirildiğinde
sert ünsüzler yumuşar. (Yani, asıl kelimelerindeki gibi
yazılır, okunur. Çünkü artık kelimenin sonuna ek geldiğinden,
son harfin yeri değişmiş, sert ünsüz yine kelimenin sonuna
gelmemiş olur.) Çorap çorabı, kitap kitaba gibi.
Türkçede “-nk” ile biten kelimelere bir ünlü getirildiğinde “-k”
ünsüzü yumuşar: Denk dengi, kepenk kepengi gibi.
Yabancı dillerden dilimize geçen kelimeler bu kurala uymuşlardır;
Ahenk > ahengi, renk > rengi gibi. Ancak bank, tank
gibi dilimize batıdan yeni giren kelimeler bu kurala uymazlar.
Dilimizde p, ç, t, k ünsüzleri iki ünlü arasında yer aldıkları
zaman yumuşama gösterirler ve b, c, d, g’ye dönüşürler: Dip
> dibi, kazanç > kazancı, geçit > geçidi, başak > başağı gibi.
Bu kurala uymayan bazı tek heceli Türkçe kelimelerle, yabancı
dillerden gelen kelimeler de vardır. Bunlar p, ç, t, k ünsüzleri
arasında kaldıkları zaman eski durumlarım korurlar: İp > ipi,
göç > göçü, at > atı, cumhuriyet > cumhuriyeti gibi.
Türkçede sert bir ünsüzle biten kelimelerin sonuna gelen
≈ 87 ≈
Türkçenin Sesleri
ekler, yine sert bir ünsüzle başlar: Kaç-tı, aç-tı, yık-tım, çiçek-
teki, düş-künlük, geç-kin gibi.
Üçgen, dörtgen gibi bazı kelimeler bu kuralın dışındadır.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (BÜYÜK SES UYUMU)
Türkçede bir kelimenin ilk ünlüsü kalınsa, sonraki ünlüler de
kaim; inceyse, sonrakiler de ince olur. Buna büyük ünlü uyumu
(veya büyük ses uyumu) kuralı denir.
Kepek, ağaç, okul, akıl, baba, kaya, saman, ümit, kelebek,
dede, güzel gibi.
Büyük ünlü uyumu kuralına aykırı olan kelimelerde ise ekler,
kelimelerin son ünlüsüne uyar: Elma-dan, kitap-tan, seçiyor-
muş gibi.
Türkçede kullanılan bazı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymazlar.
Bunlar, çoğunlukla yabancı dillerden dilimize geçmiş
kelimelerdir: Kafes, otomobil, gazete, telefon, dünya gibi.
Türkçe olup da, büyük ünlü uyumu kuralına uymayan kelimeler
de vardır: Anne, kardeş, elma, hangi, haydi gibi.
Türkçede bazı bileşik kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralına
uymaz: Gecekondu, başkent, Kırklareli, Kocaeli gibi.
Türkçede ekler de bu kurala uyar: Bayrak-lar, biz-den, kucak-
laş-mak gibi.
≈ 88 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
-Leyin , -(i)mtırak, -ken, -(i)yor, -ki, -daş ekleri büyük ünlü
uyumu kuralına uymaz: Sabahleyin, ekşimtırak, yatmazken,
silmiyor, yarınki, meslektaş gibi.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Küçük ünlü uyumu kuralı: Ünlülerin düzlük, yuvarlaklık ve
genişlik, darlık bakımından birbirine uymasına denir.
Türkçe bir kelime düz bir ünlüyle başlıyorsa, bundan sonra
gelen ünlüler de düz olur: Yatırmak, taşlamak, bitirmek, istek,
kaçırmak gibi.
Türkçe bir kelime yuvarlak bir ünlü ile başlıyorsa, bundan
sonra gelen ünlüler de ya dar yuvarlak (u, ü) veya düz geniş
(a, e) olur: Süngülük, kucaklaşmak, durulmak, öldürmek, gülümsemek
gibi.
Türkçe bir kelimede geniş-yuvarlak ünlüler (o,ö) ancak ilk
hecede bulunabilir, diğer hecelerde bulunmaz: Oyun, koyun,
köpek, köprü, törpü, hoca gibi.
Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde ekler, kelimenin
son hecesine uyar: Klasör-ü, deliyor-sun gibi. Dilimizde küçük
ünlü uyumu kuralına uymayan birkaç kelime vardır: Avuç,
avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, savurmak, savuşmak,
kavuşmak, yağmur gibi. Bu kurallara uymayan yabancı
kelimeler de vardır: Alkol, daktilo, doktor, horoz, radyo,
konsolos, profesör, aktör, bandrol gibi.
≈ 89 ≈
Türkçenin Sesleri
ÜNLÜ DÜŞMESI
Türkçede iki heceli birtakım kelimeler vardır. Bunların sonuna
belli ekler getirildiğinde ikinci hecedeki ünlüler düşer: Ağız
> ağzı, alın > alın, bağır > bağrı, beniz > benzi, beyin > beyni,
göğüs > göğsü, burun > burnu, geniz >genzi, gönül > gönlü,
karın > karnı, koyun > koynu, kayın > kaynı, oğul > oğlu gibi.
BINLERCE GÜVERCIN
Gözlerimi kısarak Zekiye baktım. Dama çıkmış, gökyüzünde
iki beyaz nokta gibi süzülüp duran güvercinlerine ıslık çalıyor,
kavruk, ince, uzun yüzü gülüyordu.
Beş çift güvercini vardı. Onları belki en çok ben kıskanırdım.
Yüreğimde yumruk gibi bir sıkıntı büyür, içimde imkânsız
istekler kabardı. Aylar boyu bir çift güvercinim olsa diye düşünür
dururdum. Her gece rüyamda süt beyaz, siyah, kahverengi,
hatta yeşil, kırmızı ve mavi güvercinler görürdüm.
Babam bu büyük isteğimi hiç kabul etmiyor:
- Zeki o kuşlarla oynayacağım diye iki sene üst üste Sınıfta
kaldı. Otur, dersine çalış sen... diyordu.
Bir gün Zeki, güvercinlerinden ikisini satacağını söyledi, Çocuklar
heyecanla fiyatım sordular, çatlak dudaklarını büzerek:
- Kim sekiz yüz bin lira getirirse onları veririm, diye kestirip
attı. Sekiz yüz bin lira... Bir çift güvercin... Ne yapacağımı şaşırmıştım,
o kuşlar mutlaka benim olmalıydı. Fakat ben sekiz
yüz bin lirayı nereden bulacaktım?
≈ 90 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Duvarın dibine oturup düşündüm. Canim sıkılıyor, kulaklarım
uğuldayıp duruyordu. Babamın sesiyle irkildim. Bana sesleniyordu.
Hemen koşup yanma vardım.
Az ötesinde teyzemin oğlu Mustafa duruyordu. Babam iki
hafta yanımızda kalması için onu kasabadan getirmişti. Sevindim.
Mustafa ile aynı yaşlarda idik. Babası üç sene önce
ölmüş, o yetim kalmıştı. Fakirdiler. Teyzem zengin ailelerin
evlerini temizler, çocuklarım geçindirirdi. Mustafa’ya baktım.
İncecik, dal gibi. Üzerinde dizleri yamalı, kısa bir pantolon, Sırtımda
eski bir ceket.
Biraz sonra dışarıya çıkıp oynamaya başladık. Ona Zeki’nin
güvercinlerini anlattım. Hiç bir şey söylemeden dinledi.
Gece uyuyamadım. Zeki’nin satacağı güvercinler bir saniye
aklımdan çıkmıyordu. Sekiz yüz bin lira lazımdı bana. Nereden,
nasıl bulacaktım bu parayı?
Birden, fitili pır pır edip duran gaz lambasının ışığında gözüme
babamın elbiseleri ilişti. Babam da annem de uyuyordu.
Karar verdim. Çıt bile çıkartmadan kalktım. Elimi korka korka
babamın cebine soktum. Bütün vücudum titriyordu. İlk defa
böyle bir şey yapıyor, ilk defa babamdan izinsiz cebinden para
çalıyordum. Elim, bir ateş parçası tutmuş gibi eski bir, bir milyonluk
çıkarttım. Hemen koynuma sokarak yatağa döndüm.
Kıvrılıp uyumaya çalıştım.
Sabah olmuştu. Gözlerimi açar açmaz parayı yokladım.
Yerinde duruyordu. Ne yapacağımı şaşırdım. Babanı çoktan
giyinip tarlaya gitmişti. İş işten geçmişti artık. Büyük, korkunç
≈ 91 ≈
Binlerce Güvercin
bir pişmanlık duymaya başlamıştım. Yemeği yedikten sonra
annem, babama götüreceğimiz yiyecekleri bir beze sarıp elime
tutuşturdu:
Mustafa’yla gidin. Baban acıkmıştır, dedi. Kalktık. Yolda
Mustafa gülüyor, oynuyor, sevinç içinde koşuyordu. Ben tedirgindim.
Hasta mısın, diye sordu.
- Yok, dedim.
- Niye konuşmuyorsun peki?
Bir ara Mustafa önümde yürürken parayı tekrar çıkartıp
kontrol ettim. Düşündüm. Eğer Zeki’nin güvercinlerini alırsam,
babam parayı nereden bulduğumu sorardı. Yok, eğer parayı
babama geri versem, “demek hırsızlık yaptın sen ha!” diye
döverdi beni. Şimdi ne yapacaktım? Son bir kararla bir milyonluğu
yolun kenarındaki iri bir taşın altına sakladım. Biraz
rahatlamıştım. Koşup Mustafa’ya yetiştim.
Babam, akşam yemeğini yerken iyice sinirliydi. İkide bir gözünün
ucuyla Mustafa’ya bakıyordu. Sonra anneme sordu:
- Dün akşam cebimde bir milyon vardı. Sen mi aldın Fadime?
Annem şaşırdı:
- Yok, dedi. Ben almadım.
Düşürdüm mü acaba?
- Bilmem ki...
- Sen de almadın değil mi Ömer? Titremeye başlamıştım.
Kalbim küt küt çarpıyordu.
- Ben almadım, dedim.
≈ 92 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Babam inanmıştı. Bu sefer şaşkın şaşkın bakmakta olan
Mustafa’ya döndü. Teyzemin oğlu sapsarı kesilmişti. Babam
daha hiç bir şey sormadan:
- Vallahi ben almadım Nuri emmi, dedi. Babam şüphelenmişti.
Dik dik anneme baktı. Annem yumuşak bir sesle:
- Gel bakayım oğlum, dedi Mustafa’ya. “Belki bir hata edip
almışsındır. Haydi söyle, kızmayacağız.” Mustafa’nın gözleri
büyümüş, kocaman olmuştu.
- Ben almadım, diye tekrarladı. Kimse bir şey konuşmuyordu
artık. Uzunca bir sessizlik oldu.
Gece yatarken, annem Mustafa’nın ceplerini aradı. Mustafa
gördü bunu. Ağladı. Geç saatlere kadar hıçkırıklarını duydum.
Ertesi sabah, gözleri ağlamaktan kızarmış, yalvardı:
- Ne olur götürün beni, annemi özledim, dedi. Oysa geleli iki
gün bile olmamıştı. Israrlarına dayanamayan babam onu geri
göndermeye karar verdi. Canım sıkılıyor, yüreğim eziliyordu.
İşlediğim büyük suçu Mustafa’nın üzerine yıkmış gibiydim.
Mustafa, alnında “hırsız” damgasıyla evlerine dönüyordu. Babam
belki bir daha onu köye getirmeyecekti. Annem üzülüyordu.
Teyzemin oğlu, köy meydanından, kasabaya giden, artık
her yeri dökülmeye başlamış eski kamyona binerken titriyordu.
Yüzümüze bakmıyor, hiç birimizle konuşmak istemiyordu.
Babam son öğütlerini verdi:
≈ 93 ≈
Binlerce Güvercin
- Oğlum, dünyada hırsızlıktan daha kötü hiç bir şey yoktur.
İnsanın bir şeye ihtiyacı olduğu zaman gidip istemesi gerekir.
Habersiz alman mal, ateş olup onu alanı yakar.
Boğazıma yumruk gibi bir şeyler tıkanmıştı. Pişmanlık iki
kor parçası olmuş, gözlerimi yakıp kavuruyordu. Babamın ceketini
tutarak hıçkırdım:
- Parayı ben almıştım baba... Mustafa’nın hiç suçu yok. Hırsız
benim, dedim. Sarsıla sarsıla ağlıyordum.
Kamyon hareket etti. Son defa Mustafa’ya baktım. Gözlerinde
büyük, eşsiz bir parıltı vardı. Suçsuz olmanın gururunu
bütün sevinciyle tadıyor gibiydi. Babama dönerek:
- Ben hırsız değilim emmi... dedi. Babam şaşırmıştı. Mustafa,
Allah’a ısmarladık bile demeden çekip gitti.
Günlerce hasta yattım. Annem:
- Suçsuz bir masumun günahını aldık. Yazık oldu, diyor;
sonra beni teselli ediyordu:
-Üzülme yavrum. Geç de olsa doğruyu söyledin. Allah, eğer
insanlar yaptıkları kötülüklerden pişman olurlar ve bir daha
o kötülüğü yapmazlarsa, onları affeder. Önümüzdeki sene
baban Mustafa’yı yine getirir. Yine gezer, oynarsınız. Üzülme
sen.
Ertesi sene Mustafa gelmedi. Daha ertesi seneler de gelmedi.
Artık binlerce çift güvercinim olsa bile sevinemezdim...
≈ 94 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
METIN ÜZERINDE ÇALIŞMALAR
1- Parçada kim, kimi, niçin kıskanıyor? Kıskanmak, ahlaki
açıdan nasıl bir duygudur? Kıskançlığın iyi ve kötü olanları
var mıdır? Varsa nasıl? Gıpta ile kıskançlık arasındaki farkı
araştırıp açıklayınız.
2- Bugüne kadar, çevrenizde güvercin besleyen insanları
hiç gözlemlediniz mi? Bunun iyi ve kötü yanlarını değerlendirmeye
çalışın.
3- Hobi ne demektir? Zeki’nin hobisi konusunda aşırılık
var mı? Varsa, bunu parçanın neresindeki ifadeden anlıyorsunuz?
4- Hastalık halindeki hobilerle kötü alışkanlıklar arasında
benzeyen yönler nelerdir? Bu tür hobilere tutku denilebilir mi?
İnsanın özgürlüğüyle; Allah’ın dışındaki bir şeye aşın bağlılığı,
o şeyin kölesi, kulu olması konusunda düşündüklerinizi yazınız.
5- Günümüzde bir şeye aşın bağlılık, fanatiklik örnekleri
konusunda sizin de gözlemlediğiniz kişiler ve olaylar var mı?
6- İnsan, içindeki kötü arzu ve isteklere dur demesini bilmezse,
iradesine sahip olamazsa dünya ve ahiret açısından
sonuçlan ne olur? Hevâsını, arzu ve isteklerini ilahlaştırmak
ne demektir? Bu konudaki âyet mealini araştırarak, defterinize
yazınız.
7- Hikâye kahramanı Ömer niçin hırsızlık yapıyor? İhtiyaç
ne demektir? Bir insanın, çevresinde gördüğü her şeye sahip
≈ 95 ≈
Binlerce Güvercin
olması mümkün müdür? “Kanaat, yok olmayan bir hazinedir.”
Bu hadis-i şerifle konu arasında bağlantı kurabilir misiniz? Bu
hikâyede Ömer mi, yoksa Mustafa mı maddi yönden ihtiyaç
sahibidir? “Hemen bütün hırsızlıklar, aşın hırstan, aç gözlülük
gibi kötü arzu ve isteklerden, tutkulardan meydana gelir. Fakirlikten
dolayı çalana pek rastlanmaz.” Bu ifadelere katılıyor
musunuz?
8- Size göre bir çocuğun, babasının cebinden gizlice bir
şey almasıyla; yabancı bir kimseden bir şey çalması arasında
fark var mıdır? Hırsızlığın küçüğüyle büyüğü arasında fark
olur mu? Küçüklüğünde küçük bir yumurta çalmakla işe başlayan
ve meşhur bir hırsız olduğundan idama mahkûm olan
biriyle annesi konusunda bir hikâye vardır, biliyor musunuz?
Bilmiyorsanız öğrenmeye çalışınız.
9- Parçada Ömer, babasının cebinden para çalarken, hangi
duygular içindedir? Çaldığı para, onu sevindiriyor mu? Bu
duyguların sebebi ne? “Vicdan”ın ne demek olduğunu araştırıp,
bu duyguların vicdanla ilgisi konusunda düşündüklerinizi
yazın. “Haram öyle bir şeydir ki, onu yapınca, insanın içinde
sıkıntılar oluşur.” Bu hadis-i şerifle konuyu değerlendirebilir
miyiz? Nasıl?’
10- Ömer, parayı nereye saklıyor? Niçin saklama ihtiyacı
duyuyor? Başkasını kandırsa bile kendini kandırabiliyor mu?
Başkası görmesin, bilmesin diye sakladığı parayı, aslında
kimden saklayamadığı konusunda “kimsenin görmediği yerde
tavuk kesme” hikâyesini hatırladınız mı?
11- Mustafa, niçin tatilini kısa kesip evine dönüyor? Duygulan
ve tavırlarını aşırı buluyor musunuz? Mustafa’nın Ömer’in
≈ 96 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
köyüne bir daha hiç gelmemesi, Ömer’i nasıl etkilemiştir? Parçayı
yorumlayarak Ömer’in suçluluk duygusunun ne zamana
kadar sürmüş olabileceğini tahmin ediniz.
12- Ömer, başka insanların gözünde suçsuz gözüktüğü halde,
niye sevinemiyor? Çaldığı parayla, niçin mutlu olamıyor?
Mutlulukla para arasındaki ilişki konusunda düşünceleriniz
nelerdir?
HIKÂYE TÜRÜ HAKKINDA BILGI
Ömer isminde bir köy çocuğu olan ve yazarın başından
geçtiği şekilde anlatılan bir olay yazısı okuduk. Bu parçada
Ömer’in başından geçen bir olay ve onun bazı duygusal yönleri
anlatılmaktadır. Biz, parçayı okuduktan sonra, böyle bir
olayın yaşanmış olduğunu düşünüyoruz. Çünkü buna benzer
bir olayın yaşanması mümkündür. Böyle bir kişi olamaz, böyle
bir olay yaşanamaz gibi bir düşünce aklımızdan bile geçmiyor.
İşte bunun gibi, insanların başından geçen veya geçmesi
mümkün olan olayları belirli kurallar içinde anlatan yazılara
hikâye denir.
TÜR HAKKINDA EK BILGILER
Okuyanları duygulandırıp heyecanlandırarak onlara zevk
vermek için, insanların başından geçmiş veya geçebilecek
olayları sanatlı bir dille ve kısa bir biçimde anlatan yazılara
“hikâye” denir. Hikâyede düşündürmekten çok, duygulandırmak
esastır. Romanların çok uzun olmasına karşılık, hikâyelerin
çoğu ancak birkaç sayfa tutar. Hikâye, okuyucuyu hayal
dünyasında dolaştırır. İnsanlara karşı duyulan yakınlık duygu≈
97 ≈
Hikâye Türü Hakkında Bilgi
sunu arttırır. İnsanın zillin yönünden gelişmesine katkıda bulunur.
İnsanlara yüksek ideallerle birlikte geniş bir hayat anlayışı
sağlar.
Hikâyede bir veya birkaç olay ele alınır. Olaylar genellikle
kısa bir zamanda geçer. Her hikâye, doğrudan veya dolaylı
olarak insanla ilgilidir. Hikâyelerin kısa, kişilerin sayıca az
olması ve kişilerin hayatlarının yalnız bir veya birkaç yönünü
anlatması belli başlı özelliğidir. Manzum da olmakla birlikte,
hikâyeler daha çok nesir şeklindedir. Çok kere canlı bir dil kullanılır;
gerçek dünya ile hikâyede geçen sanal dünya arasında
sağlam bir ilgi bulunur. Hikâyeye “öykü” de denilir. Eskiden
hikâyeye “kıssa” da denilirdi.
Kur’ân-ı Kerim’de de bazı gerçek hikâyeler (kıssalar) anlatılır.
Bunlar geçmiş kavimler ve peygamberler, diğer büyük kimseler
ve bazı tağutlar hakkındadır. Bu kıssaların en önemlileri
şunlardır: Hz. Âdem, melekler ve şeytan kıssası, Habil-Kabil
kıssası, Hz. Nuh ve tufan olayı, Hz. İbrahim; aklıyla Allah’ı bulması,
putları kırması, ateşe atılması, Nemrut’la mücadeleleri,
Hz. İsmail; kurban olayı, Hz. Hacer, Kâbe’nin inşâsı, Hz. Mûsâ
ve kavmi, Benî İsrâil, Firavun ve zulümleri, Hz. İsa’nın mûcizevî
doğumu, hayatı, sofrası, Ashab-ı Kehf, Ashab-ı Uhdud,
Ashab-ı fil, Bedir, Uhud, Mekke fethi, münafıklar... Bunlardan
Yusuf (a.s.) kıssasının en güzel kıssa (hikâye) olduğu ifade
edilir (Bakınız: Yusuf suresi, 3. âyet).
HIKÂYEDE PLAN
Bir hikâyede olay, çevre, kişiler ve zaman olmak üzere dört
temel öge vardır. Her yazının bir giriş, gelişme ve sonuç bölü≈
98 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
mü vardır. Hikâyelerde ise bu bölümlere, sırasıyla serim, düğüm
ve çözüm bölümleri denir.
Serim bölümü. Bu bölüme giriş bölümü de denir. Olayın
geçtiği yer tasvir edilir. Olayın şahısları, kahramanı iç ve dış
görünüşleriyle canlı olarak anlatılır, kısaca portre çizilir. Olayın
ne olduğu hakkında ipuçlarını biz bu bölümde buluruz.
Düğüm bölümü. Bu bölüme gelişme bölümü de denir. Olayın
başlayıp açıklaması, okuyanın ilgisini, merakını artıracak
bir durum alması; olayın düğümü; kişilerin konuşmaları bu bölümdedir.
Çözüm bölümü. Bu bölüme sonuç bölümü de denilir. Olayın
ne şekilde sona erdiği, olayın kişiler ve görenler üzerindeki
etkisi burada anlatılır.
HIKÂYEDE ŞAHIS VE ZAMAN
Hikâyede iç dünyası ve macerasıyla bir şahıs ön plandadır.
Bu kişiye hikâye kahramanı denir. Olaylar bu kişinin merkezinde
gelişir. Diğer birkaç kişi, bu hikâye kahramanıyla ilişkileri
yönüyle ele alınır. Hikâye ve romanlardaki sanal dünya
ile gerçek hayat arasında yakın benzerlikler vardır. Hikâye ve
romanlardaki kişiler, bugün aramızda yaşayan insanlara benzerler.
Olaylar da bizim başımızdan geçebilecek cinsten olaylardır.
Buna olabilirlik diyoruz. Masallarda ise böyle gerçeklik
yoktur. Masallarda sihirli sofralar, üzerine binilince uçan halılar,
cüceler, bir dudağı yerde, bir dudağı gökte devler, periler,
ejderhalar... vardır. Onun için masallarda olabilirlik yoktur.
≈ 99 ≈
Hikâye Türü Hakkında Bilgi
Hikâyede zaman belirlidir. Romanlarda bir kişinin hayatının
tümü veya çok büyük bölümleri anlatılmasına karşılık, hikâyede
kısa bir hayat kesiti sunulur. Masallarda ise, çok eski ve
bilinmeyen zaman dilimleri söz konusudur.
EDEBIYAT DÜNYASINDA MEŞHUR HIKÂYE YAZARLARI
Hikâye çok eski bir edebiyat türüdür. Bugünkü modem hikâyeden
farklı olsa da, Beydaba’nın Kelile ve Dinme adlı eseri,
Tutiname, Feridüddin Attar (Mantıku’t Tayr), Mevlana (Mesnevi),
Sadi (Bostan ve Gülistan), Şeyhi (Hamame), Fuzuli (Leyla
ile Mecnun), Şeyh Galib (Hüsn ü Aşk) gibi yazarlar ve eserler
yüzlerce seneden beri beğenilerek okunan doğu ve müslüman
edebiyatının şöhretleri arasındadır. Halk arasında hala meşhur
sözlü gelenek olan halk hikâyelerini (Kerem ile Aslı, Ferhat ile
Şirin vb.) ve 14. yüzyıllarda yazıya geçen Dede Korkut Hikâyelerini
de saymamız lazımdır.
MODERN TÜRK EDEBIYATINDA MEŞHUR HIKÂYECILER
Son devir Türk edebiyatında meşhur hikâyecilerden bazıları
şunlardır: Mustafa Kutlu, Cahit Zarifoğlu, Rasim Özdenören, İsmail
Kıllıoğlu, Durali Yılmaz, Mustafa Necati Sepetçioğlu, Şevket
Bulut, Sevinç Çokum, Ömer Seyfeddin, Reşat Nuri Güntekin,
Hüseyin Rahmi Gürpınar, Sait Faik Abasıyanık, Ahmet
Mithad Efendi, Ahmed Rasim, Refik Halid Karay, Memduh Şevket
Esendal, Sabahaddin Ali, Orhan Kemal, Kemal Tahir, Yaşar
Kemal, Orhan Pamuk, Aziz Nesin, Tarık Buğra...
BATI EDEBIYATINDA MEŞHUR HIKÂYECILER
Batı edebiyatında meşhur hikâyecilerden en önemlileri şunlardır:
≈ 100 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Anton Çehov, Puşkin, Gogol, Hemingway, Marquez, İrving,
Poe, Walter Scott, Maupassant vb.
TÜR VE ANLATIM ÜZERINE ÇALIŞMALAR
1- Okuduğumuz hikâyedeki serim, düğüm ve çözüm bölümlerini
bularak defterinizde gösteriniz.
2- Bugüne kadar okuduğunuz hikâyelerin yazarları ve kitap
isimlerini listeleyiniz.
3- Yukarıda meşhur hikâye yazarlarından hangilerinin kitabını
gördünüz? Okuduklarınız var mı?
4- Etüd saatinizde veya uygun bir zamanda, sınıfınızdaki
arkadaşlarınızla saat tutarak sesli okuma yarışması yapınız.
Yukarıdaki hikâyenin belirli bölümlerini noktalama işaretlerine
ve anlaşılmasına dikkat ederek kim daha hızlı okursa, onu
ödüllendiriniz.
5- Bir de kendi kendinizle yarışınız: Hikâyeyi kaç dakikada
sessiz okuyuşla okuyabiliyorsunuz? Saat tutarak belirleyiniz.
Peki, beşinci okuyuşta kaç dakikaya indiniz? Ya onuncuda?
6- Parçada geçen özel isimleri defterinize listeleyiniz.
≈ 101 ≈
Sözlü Anlatım
SÖZLÜ ANLATIM
İnsanlar, inandıklarını, düşündüklerini, duyduklarını, isteklerini
muhataplarına yazılı olduğu gibi, sözlü olarak da anlatırlar.
O andaki duruma uygun olarak yapılan konuşmaya günlük
konuşma denir.
Sözlü anlatım, edindiğimiz bilgilerden, görgü ve tecrübelerden
faydalanılarak yapılır. Sözlü anlatım, (günlük konuşmanın
dışında) seçilen bir konu üzerinde hazırlık yapmayı da gerektirir.
O halde, hazırlık yapmadan, günlük hayatımızda, çevremizdeki
insanlarla yaptığımız konuşmalara hazırlıksız konuşma;
önceden hazırlanan, belli konu üzerinde yapılan planlı
konuşmaya da hazırlıklı konuşma denir.
İnsan, çevresiyle ne kadar olumlu ilişki kurabiliyorsa o kadar
başarılıdır. Başarılı olmamız için, çevremizle iyi, olumlu
ilişki kurmamız gerekir. İnsanın çevresiyle iyi ilişki kurmasında
en büyük etken dil ve davranışta.
SÖZLÜ ANLATIMIN ÖZELLIKLERI
Dilini doğru kullanan insan, toplumda sevilir, sayılır, dost
edinir, başarıya ulaşır. Bunun tersi de olabilir. Yani, hoşa gitmeyen,
yersiz konuşmalar bizi zor durumda bırakabilir.
Güzel konuşmak, etkili konuşmak doğuştan kazanılmaz,
sonradan kazanılır. Güzel konuşmak için, kendimize güven
duymalıyız, konu ile ilgili ön hazırlık yapmalıyız, konuşacağımız
konuda bilgi sahibi olmalıyız.
≈ 102 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Bunlardan başka, güzel konuşmak için şunlara dikkat edilmelidir:
1- Anlatım inandırıcı olmalıdır: Konuşmacı, anlattıklarına
Önce kendisi inanmalıdır. İnandırıcı olmayan konuşma etkili
olamaz. Yargılar doğru ve tutarlı olmalıdır. Biraz önce söylenen,
biraz sonra söyleneceğe ters olmamalıdır.
2- Anlatım İçtenlikli Olmalıdır: Konuşmacının konuyu benimseyerek,
içinden gelerek yaptığı konuşma dinleyenleri etkiler.
Dolayısıyla da konuşmacının düşünceleri benimsenir, o
kişiler sevilir, sayılırlar.
3- Anlatım Özlü Olmalıdır: Konuyu, özünden saptırmadan
yapılan bir anlatan başarılı olur. Gereksiz, konu dışı sözler ve
açıklamalar, dinleyenlerin ilgisini dağıtır.
4- Anlatım açık Olmalı: Konuşmacı, anlattıklarının açık, kolay
anlaşılır olmasına dikkat etmelidir.
Bunların yanında, sözlü anlatımda kelimeler doğru seslendirilmek,
konuşmacı, sesini iyi kullanmalıdır. Gereksiz yere
bağırmak ne kadar doğru değilse, duyulamayacak kadar kısık
sesle konuşmalı da o kadar doğru değildir. Yapmacık olmayan,
doğal bir sesle konuşmalıyız. Kelimelerdeki vurgu ve
tonlamalara özen göstermeliyiz. Görgü kurallarına uymalıyız.
Konuşmada argo kelimelere yer vermemeliyiz. Sözlü anlatımda
ayrıca konu seçimi, plan, vurgu ve tonlama da önemlidir.
Şimdi bunları açıklayalım:
KONU SEÇIMI
Hazırlıklı konuşmalarda konu seçimi önemlidir. Üzerinde
durulan veya konuşulan her şey konudur. Öyleyse, konuşacağımız
konuyu önce sevmek, sonra da o konu ile ilgili bilgi sahi≈
103 ≈
Sözlü Anlatım
bi olmalıyız. Bazı konular sınırlandırılmıştır. Sınırlandırılmayan
genel konuları da önceden biz sınırlandırmalıyız. Sınırlandırılmış
konuda bilgi ediniriz. Mümkünse gözlem yaparız. Eğer
varsa canlı tanıkları dinleriz. Yaşadığımız bir olayı aktaracaksak,
olayın oluşunu bir şıraya koyarız.
PLAN
Plan, düşüncelerin, bilgilerin, olayların belli bir şıraya konulmasıdır.
Plan yapmak çok yararlıdır. Planlı iş yaparsak zamanımızı
iyi kullanırız. İşimizi doğru ve güzel yaparız. Planlı
konuşursak, zamanında, etkili bir konuşma yapmış oluruz.
Hazırlayacağımız konuşma planı, konuşma konusuna,
sürenin az ve çok oluşuna göre değişir. Bildiğimiz bir konu
üzerinde konuşacaksak zihinde tasarlanan bir konuşma planı
hazırlayacağız. Süremiz azsa, ayrıntılı plan yapmayıp kısa
notlara dayanan bir konuşma planı yapacağız.
Konu ile ilgili bilgiler toplandıktan sonra plan yapılır.
Planda üç bölüm bulunur:
1. Giriş Bölümü
a) Hitap (seslenme) cümlesi,
b) Konunun kısaca tanıtılması.
Giriş bölümü konunun ortaya konulduğu bölümdür. Bu bölümde
hitaptan sonra, konunun önemi ortaya konur. Bir olay
anlatılacaksa olayın geçtiği yer, zaman ve kişiler tanıtılır. Uzun
girişler dinleyiciyi sıkar. Giriş kısa olmalıdır.
2. Gelişme Bölümü
≈ 104 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
a) Konunun açıklanması yapılır,
b) Olayın ilgi çekici hikâyesi anlatılır,
c) Doğrulama, tanıtma, kanıtlama yapılır,
d) Konunun özüne aylan fikirler çürütülür.
Konu, ayrıntılarla bu bölümde anlatılır. Bu bölüm konuşmanın
ya da yazının en uzun bölümüdür.
3. Sonuç Bölümü
a) Konu özetlenir,
b) Söze son verirken bittiğinden söz edilmemeli; ancak,
kuvvetli, heyecanlı sözlerle konuşma bitirilmeli; bunun için de
son sözler, unutulmayacak, etkili kelimelerden seçilmelidir.
VURGU
İyi konuşma, iyi okuma yalnız düzgün cümle kurmakla, ya
da düzgün cümleyi seslendirmekle olmaz. Konuşurken veya
bir yazıyı okurken cümleyi, meydana getiren kelimeleri ya da
kelime gruplarının hepsini aynı kuvvetle söylemeyiz. Cümledeki
önemli kelimeleri veya kelime gruplarını ötekilerden daha
kuvvetli söyleriz. Bu söyleyiş özelliğine cümle vurgusu denir.
Dilimizde, anlamca önemli bulunan kelime veya kelimeler
yükleme yaklaştırılır:
Babam yarın trenle Kütahya’dan gelecek.
Babam yarın Kütahya’dan trenle gelecek.
Babam Kütahya’dan trenle yarın gelecek.
Kütahya’dan yarın trenle babam gelecek.
Birinci cümlede yer, ikinci cümlede araç, üçüncü cümlede
≈ 105 ≈
Sözlü Anlatım
zaman, dördüncü cümlede kimin geleceği önemlidir.
Cümledeki kelimenin ya da kelimelerin diğerlerinden baskılı
söylenmesine cümle vurgusu diyoruz.
Kelimelerdeki hecelerden birinin daha sert, daha belirli,
daha baskılı söylenmesine de kelime vurgusu denir.
Tek heceli kelimeler vurgusuzdur. Vurgu genellikle son hecededir.
Özel isimlerde vurgu baş tarafa kayar:
Çarşamba günü Çarşamba’ya gidiyoruz.
Kütahya Yozgat’la aynı bölgede değildir.
Soru ve pekiştirme sıfatlarında, bağlaç, zarf ve ünlemlerde
de vurgu ilk heceye doğru kayar:
Sımsıcak ekmeği kaptığı gibi hangi eve girdi belli değil!
Biraz çalıştı fakat yeterli olmadı.
Ekler, genellikle vurguyu üzerine çekerler. Ancak bazı çekim
ekleri vurguyu üzerine çekmez, kendisinden önceki heceye
aktarır:
Olumsuzluk eki: Gel demeden gelme, çık demeden çıkma.
Ek fiilin geniş zaman ekleri: Ben, ustamdan daha çalışkanım.
Ek fiilin, -di’li geçmiş ve -miş’li geçmiş kiplerinin ekleri: Ustam
daha çalışkansa.
Ustam daha çalışkandı. Ustam daha çalışkanmış.
Kelimeye bitişik yazılan -ken, -le ekleri: Seninle ölüme değil
≈ 106 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
yaşamaya giderim. O hak seninken başkasına verdin.
Bileşik kelimelerde, grubu oluşturan her kelime aynı vurguyu
alır: Çanakkale.
TON, TONLAMA
Tonlama da vurgu gibi bir söyleyiş özelliğidir. Konuşurken,
sesimiz bazen yükselir, bazen alçalır; bazen sertleşir, bazen
yumuşar; bazen incelir, bazen kalınlaşır. Sesler aynı düzeyde,
aynı şiddette değildir. Bu ses değişikliğine tonlama adı verilir.
Tonlama, bazı kelimelerin anlamlarım bile değiştirir. Örnek
olarak peki kelimesini farklı tonlarla cümle gibi kullanınca anlam
farklılığım görürüz:
Peki. (Kabul ettim anlamında.) Peki? (Soru anlamında.)
Peki! (Alay, tehdit, kızgınlık anlamlarında.)
Kesin hüküm bildiren cümlelerde ton yüksek başlar, sona
doğru alçalır: Ezan okunduğunda oyun bırakılır. Öğretmen sınıfa
girdiğinde Öğrenciler ayağa kalkar.
Soru cümlelerinde ton sona doğru kuvvetlenir: Sen neredeydin?
Dışarıya çıkan kimdi?
Ünlem cümlelerinde de ton sona doğru kuvvetlenir: Yetişin,
arkadaşlar!
Bileşik cümlelerde, bazı yan cümleciklerde de ton kuvvetlidir:
Ezan okunurken, o kaçtı.
Dilin tonlama özelliği ana dili eğitimiyle kazanılır.
≈ 107 ≈
Sözlü Anlatım
ULAMA
Sessiz harfle biten bir kelimenin sesli harfle başlayan bir
sonraki kelimeyle birleşmiş gibi okunması veya söylenmesine
ulama denir: Ezan oku (E-za-no-ku), Çınar altı (Çı-na-ral-tı)
Ekmek al gel (ek-me-kal-gel).
G Ü Z E L K O N U Ş M A
İnsanlar inançlarım, düşüncelerini, duygularım, düşlerini, isteklerini
muhataplarına (karşılarındakine) iletmek ister. Bu isteklerim
ya yazılı, ya da sözlü, konuşarak iletirler. Evde, iş yerinde,
sokakta, okulda yakınlarımızla, arkadaşlarımızla çeşitli sebeplerle
konuşuruz. Dileğimizi, isteğimizi bildirmek için konuştuğumuz
gibi, başkalarının sorularım cevaplandırmak için de konuşuruz.
Konuşma karşılıklı olur. Karşılıklı konuşma, özel hayatımızda da,
iş hayatımızda da önemlidir.
Konuşma, insanları diğer canlılardan ayıran önemli bir özelliktir.
Güzel konuşan sevilir, güzel konuşan başarıya ulaşır.
Öyleyse, güzel konuşma nedir? Güzel konuşma: Başkalarının
da hoşuna giden, karşımızdakini sıkmayan, üzmeyen doğru ifadeye,
nerede ne söyleyeceğimizi iyi bilme işine güzel konuşma
denir. Bu tanımlamayı eksik bulabiliriz, farklı da tanımlayabiliriz.
Ama güzel konuşmada temel olan, sözün iyi seçilmesi, yerinde
kullanılması, iyi seslendirilmesidir.
Düşüncemizi, duygumuzu, isteğimizi cümle ile anlatırız. Ancak,
bir cümle yeterh olmayabilir. Düşüncelerimizi, isteğimizi, bir
olayı bir cümleyle tam anlatamayacaksak birkaç cümleyle anlatırız.
Konuşurken ya da yazarken uzun cümlelerden kaçınmalıyız.
≈ 108 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Jest ve Mimik: Konuşmak, insanların en çok kullandığı haberleşme
aracıdır. Bu aracı kullanırken, konuyu daha etkili anlatmak
için el, yüz ve beden hareketleri yaparız. El, kol, beden
hareketlerine jest, yüz hareketlerine mimik denir. Jest ve mimikler
konunun iyi anlatılmasında, doğru anlaşılmasında çok
önemlidir.
Doğru ve Güzel Konuşmak İçin Kazanılması Gereken Beceriler:
1. İstediğini, inandığım, düşündüğünü, duyduğunu, öğrendiğim
başkalarına yeterli ve uygun bir şekilde, sözle anlatabilmek,
2. Sorulara açık, kısa, doğru karşılıklar verebilmek,
3. Konu üzerinde bilgilerini sıraya koyarak anlatabilmek,
4. Konuşurken konu dışına çıkmamak,
5. İnandırıcı olmak,
6. Konuşmasıyla dinleyene zevk verebilmek,
7. Konuşurken nezaket kurallarına uymayı bilmek,
8. Kelimeleri doğru seslendirmek,
9. Canlı, kişiliğini yansıtan bir sesle konuşabilmek.
Dinleyene güven verebilme becerilerini kazanmamız gerekir.
≈ 109 ≈
Yazı Yazma Sanatı
YAZI VE YAZMA SANATI
Yazma, konuşmayı yazıya geçirme işidir. Başka bir deyişle,
konuşmanın yazıyla tespit edilmesidir. Yazı, zihnimizde oluşan
sözlerin kâğıt üzerine dökülmüş şeklidir. Yazıda kullanılan
dile yazı dili denir.
İnsana konuşma yeteneğini verip eşyanın isimlerini öğreten
ve yarattığı ilk insana bu nimetleri ihsan eden Allah, insanlara
kalemle yazı yazmayı da öğretmiştir. (96/Alak, 4). Başka yarattıklarına
vermeyip, halifesi insana verdiği yazma yeteneğini,
yazma eylemi olarak ortaya çıkarttıran da Allah’tır (c.c.). Bu
konu o kadar önemlidir ki, ilk inen ayetler bu konudadır.
Kaleme çekilen dikkatten dolayı Kalem Suresi diye ad verilen
surede Cenâb-ı Hak, kaleme ve yazıya yemin ederek,
onların önemini belirtir: “Nun, kalem ve onunla yazılanlara andolsun
ki...” (68/Kalem, 1-2)
Kur’an’ın ilk inen ayetinin ve ilk emrin “oku” olması da, yazıya
ve yazının okunmasına Rabbimizim verdiği önemi gösterir.
İlk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’e suhuf =sayfalar (küçük
kitap) verilmiştir. Kitap ve sayfalarda yazı olacaktır. Böylece
o kitap okunacak, içindeki hükümler tatbik olunacaktır. Hz.
Âdem’den sonra Kur’an-ı Kerim’de adı geçen ikinci peygamber
olan Hz. İdris’in kalemle yazı yazan ilk insan olduğuna
dair İslami eserlerde rivayetler vardır. Ki bu peygambere de
Allah tarafından suhuf (sayfalar) verilmişti.
≈ 110 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Peygamberimiz’in Bedir harbinde esir alman müşrikleri,
Müslümanlardan on çocuğa okuma yazma öğretmesi karşılığında
serbest bırakması, İslam’ın okuma yazmaya verdiği
değeri gösteren işaretlerden biridir. Hz. Ali’nin “Bana bir harf
öğretenin kölesi olurum.” sözü herkesçe bilinen ve takdir edilen
meşhur bir sözdür.
İnsan, çeşitli sebeplerle yazmak mecburiyetini duyar. Duygularım,
düşüncelerini, tasan ve izlenimlerini ve en önemlisi
inançlarım yakın çevresindekilerle birlikte, çok uzakta olanlara
da iletmek ister. Eşe dosta yazılan mektuplar, dergi veya
gazetelerde yer alan yazılar, makaleler, şiirler, kitaplar... hep
bu türdendir.
Herkesin yazar olması beklenmez. (Hatip olması beklenmediği
gibi.) Herkesten hikâye, roman, tiyatro, şiir, edebi eser...
yazması istenmez. Çünkü bunu yapabilmek özel bir yetenek
işidir. Her şeyden önce çok kültürlü olmak, özgün ve yeterli bir
anlatıma sahip bulunmak gerekir. Fakat, belli bir öğrenimden
geçmiş bir kişi, hiç olmazsa rahatlıkla bir dilekçe, bir mektup,
bir rapor, bir tebliğ veya tenkit yazısı yazabilmelidir. Bunu yapabilmesi
için yazmayla ilgili birtakım bilgi ve kuralları öğrenip
uygulaması yeterlidir.
Bazı yönleriyle yazma, bazı yönleriyle de konuşma faalilyeti
önem kazanır ve birbirine karşı avantajlı olur.
Yazının şanssız yönü: Yazı kalıcı olduğu için belgesel bir
özellik taşır. Söylenenden (artık yazıya döküldüğü için) geriye
dönmek veya unutulmasını istemek mümkün değildir. Bu yüzden
yazma faaliyetini gerçekleştirirken iyi düşünmek gerekir.
≈ 111 ≈
Yazı Yazma Sanatı
Söylediklerinizi inkâr etmek, bazı değişikliklere uğratmak, tevil
etmek yoluna gidebilirsiniz, ama yazdıklarınızı asla!
Yazının şansı: Bazı konuşmalar suya yazılan yazıya benzer,
tesiri kalıcı olmayabilir. Bazı konuşulanlar uçucu bir kuş gibidir;
ağzınızdan çıktığı andan itibaren, ona dilerseniz sahip çıkarsınız,
dilemezseniz zamanla yokluğa mahkûm olur. Tarihte nice
büyüklerin nice büyük sözleri, nice tecrübe ve nasihat, yazıya
dökülemediği için unutulup gitmiş, sanki söylenmemiş gibi yokluğa
karışmıştır. Çünkü hâfıza-i beşer nisyan ile mâlûldür. (Tabii,
sözlerin unutulup gitmesi, kısa bir zaman sonra yokluğa karışması
dünya açısındandır. Ağzımızdan çıkan her söz, melekler
tarafından kayda geçirilmekte, ahirette sevap veya günah olarak
karşımıza çıkmak için yazılmaktadır.) Unutmayalım ki, bir söz
bizi cennete de, cehenneme de götürebilir (Bkz. 41/Fussılet, 33; 14/
İbrahim, 24-26). Konuşmalar uçucu; yazı kalıcı olduğundan ilim yazıyla
gelişir. Onun için hadis-i şerifte: “ilim bir avdır. Onu zapt
etmek, tutmak; yazıyla, kaydetmekle olur.” buyrulmuştur.
Bugün, geçmişe ait birçok olay ve gerçekleri yazılı eserlerden
öğrenebiliyoruz. Eğer yazı olmasaydı, ilmin gelişmesi ve
yayılması çok zor olacağı gibi, geçmişle ilgili tecrübe, haber,
birikim, kültür ve tarihi bağlardan çoğunlukla yoksun kalacaktık.
Yazı, genel olarak sözden daha değerli ve üstün kabul edilir.
Çünkü insanın kendini tanıması, anlatması, geliştirmesi, hatta
düşünmesi yazıyla gerçekleşir. Düşünce harflerden kelimelere,
kelimeden cümlelere, cümleden paragraflara, paragraflardan
kompozisyonlara dönüşür ve gelişerek kendini ortaya
koyma fırsatı bulur.
≈ 112 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Yazıyı boşluğa dağılan sözlerden üstün kılan bir diğer unsur,
inşam geleceğe taşımasıdır. Yeryüzündeki bütün kitapların
ve yazdı kâğıtların yakılması halinde, birçok şeye yeniden
başlamak gerekecektir. Dolayısıyla yazı, geçmişten büyük hazineler
devralmamızı ve gelecek nesillere bırakmamızı sağlar.
Kalemin gücünü inkâr etmek imkânsızdır. “Âlimin kaleminin
mürekkebi, şehidin karımdan üstündür.”, “Kalem kılıçtan
keskindir.”, “Kalemle kaleleri daha kolay fethedebilirsiniz.” gibi
sözler kalemin gücünü ifade eder.
Kalem de dil gibi bir vasıtadır. Kötüye de alet olabilir. Kalem,
aynı zamanda dil gibi bir tebliğ, emr-i bil ma’ruf, nehy-i anil
münker vesilesidir.
Önemli olan yazı yazmak değil; kalemi iyi kullanmaktır. Yazmanın
da kendine has kuralları vardır. Konuşma için konulan
kuralların tümü, yazma için de geçerlidir. Aradaki temel fark,
konuşma sanatı için araç dil iken; yazma sanatında dilin yerini
kalem almıştır.
Güzel ve okunaklı yazı, bir üstünlük sayılabilir. Çünkü okulda
ve işyerlerinde genellikle güzel yazı da aranır. Ancak, yazının
iyi okunabilir olması yanı sıra, içeriğinin iyi olması; yani
anlattığını iyi anlatabilmesi de gereklidir. Hatta bir tercih yapmak
gerekirse, göze güzel gelen yazı değil; iyi bir ifadeye aracı
olan yazı tercih edilmelidir.
Şekil, her zaman “iç”ten sonra gelir. Fakat iyi bir şekil, “iç”e
dikkat edilmesini sağlar. Öyleyse bir düzen sağlamanın, yazıyı
şeklen de güzelleştirmenin yollarım bilmek, bulmak gerekir.
≈ 113 ≈
Yazı Yazma Sanatı
ETKILI YAZI YAZMANIN PRATIK YOLLARI
Etkili yazı yazabilmek için yap(ma)manız gerekenler
BU ÖNERİYE KULAK ASMAYIN!
Yazınızda kullandığınız kelimelerin anlamlarını iyi bilin ve
yerinde kullanın. Yazılarınızda argo deyimler kullanmayın.
Bu sorunu tartışmak için karşılaşmamız lazım. Bu cümlede
“karşılaşma” kelimesi yanlış yerde kullanılmıştır. Bu cümle şu
şekilde düzeltilirse daha iyi olur. Bu sorunu tartışmamız için
buluşup görüşmemiz lazım.
Mutlaka uzun ve okunması zor cümleler kurun. Böylece
yazdıklarınızı anlamak o denli zor olur.
Sık sık olumsuz ifadelere yer verin ki yazdıklarınızı okuyan
kişi size karşı bir sempati duymasın.
Sakın özlem-yüklem uyumuna dikkat etmeyin.
Bir cümleyi tamamlamadan yarıda kesmenizde hiçbir sakınca
yok. Okuyan kişinin kafasını iyice karıştırmış olursunuz.
Aman yazdıklarınızı göndermeden önce okumayın. Yoksa
bazı yanlışlıkları veya hataları görüp düzeltmeniz gerekebilir.
Bırakın bu yanlışları yazıyı alan kişi düzeltsin.
Virgül güzel bir semboldür. Sık sık ve gereksiz yere istediğiniz
kadar kullanabilirsiniz. Aynı şekilde ünlem işaretlerini
seviyorsanız onları da bol bol kullanabilirsiniz.
≈ 114 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Yazışma resmi de olsa yalnızca sizin anlayabileceğiniz kısaltmalara
yer verin! Karşı taraf nasıl olsa bu işi çözmenin bir
yolunu bulacaktır.
Bazı cümleleri sık sık tekrar edin ki karşı taraf artık o kadar
sıkılsın ki o cümlenin ne kadar önemli olduğunu anlasın.
Yazarken eski ve modası geçmiş kelime ve deyimler kullanın
ki hâfızanızın ne kadar güçlü olduğu ortaya çıksın.
ETKILI YAZI YAZMA TEKNIKLERI
İnsanlar yazı yazarken çoğu kez sadece düşüncelerini kısa
olarak ifade etmek yerine, okuyucularını güzel yazılarıyla etkilemeye
çalışırlar. Güzel yazı yazmak, karşı tarafı etkilemek
kuşkusuz çok önemli ama bazı noktaları da asla gözden kaçırmamalı
Konuyu olduğundan daha karmaşık bir şekilde ifade etmeye
gerek yoktur. Yapılan araştırmalar insanların çok hızlı
okumadıklarını ve okuduklarının da tümünü anlamadıklarını
göstermiştir.
Ortalama bir okuyucu dakikada 150-250 kelime okuyabilmektedir.
Eğer sesli okuma yapılıyorsa bu değer dakikada
120-150 kelime arasında değişmektedir.
Okunanların anlaşılma oranının ise ortalama olarak %70-75
arasında değiştiği belirlenmiştir. Bu nedenle yazının karmaşık
ifadelerle yazılması okuyucuyu daha da yavaşlatacak, okuma
değerlerini daha da düşürecektir.
≈ 115 ≈
Yazı Yazma Sanatı
Yazdıklarınızın okuyucu kitlesi tarafından anlaşılamaması
sonuçta sizin yararınıza olmayacağı için karmaşık ifadelerden
kaçınmalısınız.
Tatlı dil yalnızca yılanı mı deliğinden çıkartır?
Yapılan araştırmalar okuyucuların olumlu ifadeleri, olumsuz
ifadelerden daha kolay anladıklarını ortaya koymuştur.
Olumlu ifade: “Bu çözümün uygulanabileceğini düşünmek
mantıklıdır.”
Olumsuz ifade: “Bu çözümün uygulanabileceğini düşünmek
mantıksız değildir.”
Okuma sırasında beynin faaliyetleri ölçülerek insanların
olumsuz cümleleri anlamak için daha çok zorlandıkları belirlenmiştir.
Ayrıca olumsuz cümlelerin yanlış anlaşılma olasılıkları
da daha fazladır.
Bazılarımız vardır, bilgisayarın başına geçip bir çırpıda istedikleri
yazıyı yazıverir. Bazılarımız ise tabiri caizse “ince eleyip
sık dokur” yani yazının başından bir türlü kalkamaz. Hem
fazla vakit harcarız hem de yazının sonuna gelmeden sürekli
eksik metinle çalışırız. Oysa küçük değişikliklerle hem hızlı
hem de hızlı yazı yazabilirsiniz.
Önce ‘taslak’ halinde hazırlanmalı…
Tüm metni bir seferde hatasız olarak yazmak yerine, söylemek
istediklerinizi hızlıca yazarak bunu “ilk taslak” olarak
kabul etmek çok daha etkili bir yaklaşımdır. “Gözden geçirme”
aşamasında, yazınızda istediğiniz değişiklikleri yapabilirsiniz.
Bu yaklaşımla elinizde tamamlanmış bir taslak metin olacak
≈ 116 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ve yapmak istediğiniz değişikliklerin metin üzerindeki etkilerini
kolayca görebileceksiniz. Yazım işleminden önceki aşamaları
doğru yaptıysanız, zaten yazıda değiştirecek çok fazla konu
ortaya çakmayacaktır.
Yazıyı bitirmeden başka işle ilgilenmeyin…
Bir sekreter için bu mümkün olmasa da elinizden geldiğince
yazım işlemini bir oturuşta bitirmeye çalışın. Böylece yazım
işlemi boyunca düşüncelerinizde fazla değişiklik olmadan yazınızı
bitirebilirsiniz. Yazım süresi ne kadar uzarsa, düşüncelerinizdeki
değişiklikler de o kadar fazla olur. Bu da sonuçta
yazıyı okuyan kişiye yansır.
Her konuda olduğu gibi yazı yazarken de bir zaman belirleyin...
Yazılarınızı daha kısa sürede bitirmek için kendinize belirli
tarih/zaman hedefi koyun. Hedeflere her zaman bağlı kalmak
mümkün olmasa bile, dikkatinizi yoğunlaştırmak açısından
çok faydalı olacaktır.
YAZILARIMIZIN ANALIZI
Yazı yeteneğimizin artması ve hız kazanmak için bugünkü
durumumuzu değerlendirmemiz gerekir. Yazdıklarımızı başkalarına
okutmak iyi bir yoldur ama her zaman çevremizde
böyle birisi olmayabilir. Gordon R. Wainwright. Başarılı İş Yazışmaları
kitabında adım adım yazılarınızı nasıl analiz edebileceğinizi
anlatıyor. Bir de kendi yazdıklarınızı analiz edebilmeniz
için bir test sunuyor.
Yazdıklarımızı Değerlendirmenin Yöntem ve Analizi
≈ 117 ≈
Yazı Yazma Sanatı
Analiz için bir örnek yazı oluşturulması,
Nitelik analizi,
Nicelik analizi.
DEĞERLENDIRME
Yazılarınızın analiz edilebilmesi için yeni bir yazı yazın veya
eskiden yazdığınız bir yazıyı örnek olarak seçin. Ancak bu örneğin
bir başkasının okuyup düzeltmediği bir örnek olmasına
dikkat edin. İstediğiniz bir konuda yirmi dakika süreyle kısa bir
rapor veya mektup yazabilirsiniz.
Yazınızı cümleler ve paragraflar halinde yazın.
100-200 kelimeden oluşan böyle bir yazının amacı, analiz
için bir örnek oluşturmaktır. Ortalama yetişkin bir insan dakikada
30-40 kelime yazabildiğine göre, böyle bir örnek oluşturmak
çok fazla zaman almayacaktır.
YAZDIKLARINIZI TEST EDIN
NITELIK ANALIZI
Yazdıklarınızı bir kez gözden geçirdikten sonra analiz işlemlerine
başlayabilirsiniz.
1- Yazınızı yazmadan önce herhangi bir plan yaptınız mı?
Yoksa yazıya hemen başlayıp, planınızı yazdıkça mı geliştirdiğiniz?
Plan yaptıysanız kendinize +1, yapmadıysanız -1 bir
puan verin.
2- Raporunuzun veya mektubunuzun başlığı var mı? Yazı
başlığı varsa +1, yoksa -1 puan verin.
≈ 118 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
3- Paragrafınızdaki cümleler hep aynı konudan mı bahsediyor?
Yoksa her paragrafta birden fazla mı konu var? Her
paragrafta sadece bir konu varsa +1, birden fazla konu varsa
-1 puan verin.
4- Eğer rapor yazdıysanız, her bölümün başlığı var mı?
Varsa +1, yoksa -1 puan verin.
5- Eğer mektup yazdıysanız, mektubun başlangıç ve bitiş
cümleleri birbiriyle uyumlu mu? Örneğin “Sayın Bay/Bayan”
diye başlayıp “Saygılarımla” veya “Sevgili Bay/Bayan” diye
başlayıp “Sevgilerimle” diye uygun bir cümleyle mi bitirdiniz?
Eğer uygunsa +1, değilse -1 puan verin.
6- Eğer rapor yazdıysanız, raporun başında bir özet var mı?
Eğer mektup yazdıysanız, mektubun ilk cümlesi konuyu özetlemekte
mi?
Bu analiz sonucu 5 puanınız varsa çok iyi bir sonuçtur. 4
Puan iyi, 3 ortalama bir puandır.
NICELIK ANALIZI
Daha önce, örnek olarak hazırladığınız yazıda aşağıdaki işlemleri
uygulayın:
1. Başlıklar dışında yazdığınız kelimeleri sayın. Toplam kelime
sayısı, yazınız hakkında bir fikir verecektir.
2. Cümleleri sayın.
≈ 119 ≈
Yazı Yazma Sanatı
3. Uzun kelimelerinizin sayısını belirleyin. İki heceden uzun
tüm kelimeler sayıma girmelidir. Kısaltmalar ve özel isimleri
saymayın.
4. Ortalama cümle uzunluğunu hesaplayın. (Toplam kelime
sayısı, toplam cümle sayısına bölünerek hesaplanır)
5. Uzun kelimelerin yüzdesini (%) hesaplayın. (Uzun kelimelerin
sayısı, toplam kelime sayısına bölünür ve 100 ile çarpılır.)
DEĞERLENDIRME
Bir önceki bölümde elde ettiğiniz sayılar, yazılarınız hakkında
yararlı bilgiler verecektir.
Çoğu profesyonel yazar, yazı miktarını sayfa ile değil, kelime
sayısı ile ölçer. Genellikle yayıncılar da makaleleri veya
kitapları kelime sayısı ile belirler. Çünkü bu sayı daha kesin
bir ölçüdür.
Kelime sayısı aşağıdaki durumlarda önemlidir:
1. Zamanınızı iyi ayarlamak istediğinizde,
2. Yazmak için gerekli zamanı belirlemekte,
3. Çeşitli rapor yazımları için ayrılması gereken süreyi belirlemekte,
4. Bir yazıyı hem çabuk, hem de en iyi şekilde yazmak istediğinizde.
Zamanınızı iyi kullanmak isterseniz, bir yazının hazırlanmasında
ne kadar süre gerektiğini bilmek yararlı olur.
≈ 120 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Örneğin, bir raporu hazırlamak için yaklaşık bir saat gerektiğini
tahmin ediyorsunuz. Sizin de bir sonraki randevunuz,
toplantınız veya yemek saatinize yarım saat zaman varsa;
şöyle bir soru sorarsınız. Şimdi başlamak iyi olabilir mi? Başlarsanız
ne olacak? Raporun yarısında ara vermek zorunda
kalacaksınız. Tekrar başladığınızda, daha önce yazdıklarınızı
gözden geçirmeniz gerekecektir. Bu şekilde zamanınızı iyi
kullanmamış olursunuz. Bunun yerine, yapabildiğiniz ölçüde,
belirli zaman aralıklarına uygun faaliyetler yerleştirin. Bunu
yapmak her zaman mümkün olmayabilir, çünkü hayat istediğimiz
şekilde düzenli değildir. Yine de mümkün olduğu ölçüde
zaman/faaliyet uyumu sağlamak çok yararlı olur.
ANLATIM BOZUKLUKLARI
MANTIK HATASI (MANTIK YANLIŞLIĞI YAPMA)
Doğru ve güzel bir cümle mantık ilkelerine de uymak zorundadır.
Mantık ilkelerine aykırı cümleler anlatım bozukluğu
ortaya çıkarır.
♦Aydın, 30′a karşı 20 oyla başkan seçildi.
♦Tembelliğin sınıfta kalmana hatta zayıf not almana yol açıyor.
♦Yağan yağmurda pırıl pırıl gökyüzünü izlemeye doyamam.
Deyimleri Yanlış Anlamda Kullanma
Bir cümlede deyim kendi anlamından başka bir anlamda
ya da yanlış anlamda kullanılırsa anlatım bozukluğu meydana
gelir.
≈ 121 ≈
Yazı Yazma Sanatı
♦ İnceden inceye düşünüp bir anda karar verdi.
♦ Her işi kolayca yapar, eline yüzüne bulaştırır.
♦ Zamanım çok nasılsa, işim başımdan aşkın.
♦ Çocuğum iki gündür gözümde tütüyor.
Anlamca Çelişen Sözler Kullanma
Bir cümlede anlamları birbiriyle çelişen sözcük ya da sözcük
gruplarının bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna
yol açar
♦ Mutlaka bu konuda soru çıkabilir.
♦ Aşağı yukarı tam iki yıl önce tanıştık.
♦ Belki de ne dediğimi anlamamış olduğuna eminim.
♦ Bence arkadaşım kesinlikle gelebilir.
Yanlış Anlamda Sözcük Kullanma
Bir sözcük yanlış anlamda kullanılırsa cümlede bir anlatım
bozukluğu meydana getirir.
♦ Başarımı azımsamasına bozuldum. (Küçümseme)
♦ Kendine özgün bir odası yokmuş. (Özgür)
♦ Cana yakınlığı, herkesçe sevilmesine neden oldu, (Sağladı)
GEREKSIZ SÖZCÜK KULLANMA
Bir cümlede bir sözcük ya da sözcüğün yerini başka sözcük
ya da sözcük grupları sağlıyorsa o sözcük grubu gereksiz kullanılmış
demektir.
♦ Mehmet Ali, oylama sonucu, sınıf başkanı olarak seçildi.
≈ 122 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
♦ Seninle birlikte çarşıya çıkabilirim.
♦ Bu konu karşılıklı görüşmelerle çözümlenebilir.
♦ Yüksek sesle bağırmaya başladı.
Bir cümlede eş anlamlı sözcüklerin kullanılması da gereksiz
sözcüklerden kaynaklanan anlatım bozukluğu meydana getirir.
♦ Biz, farklı kuşaklardan ve nesillerdeniz.
♦ Onlara göre daha hür ve özgürsünüz.
♦ Aralarında menfaat çıkarına dayalı ilişki vardı.
♦ İşte bu yüzden dolayı onu istemiyorum.
ÇATI UYUŞMAZLIĞI
Cümlede kullanılan çatılar birbirine uyum sağlamak zorundadır
ve sözcükler gereksiz çatı eki almamalıdır.
Ben estetikçinin doktorlarla çalışılmasını öneriyorum, (çalışmasını)
Ayrıntıları incelediğim zaman bazı aksaklıklar görülüyor.
(İncelendiği)
EK YANLIŞLIĞI
Cümlede kullanılan sözcüklerin aldığı ekler uygun olmalıdır;
aksi halde anlatım bozukluğu meydana getirirler.
♦ Okulda birçok arkadaşlar edindim. (Arkadaş)
♦ Çok mutlu olduk sizinle tanıştığıma. (Oldum).
♦ Olay, bu noktalara, bu yerlere gelmemesi gerekiyordu.
(Olayın)
≈ 123 ≈
Yazı Yazma Sanatı
FII LIMSI YANLIŞLIĞI
Bir cümlede fiilimsiler cümlenin anlamına uygun ekleri almadığı
durumlarda anlatım bozukluğu meydana gelir.
♦ Size gelişini, sizde kaldığını anlattı durdu, (geldiğini)
♦ Dolma yapmasını bilmeyenler gelmesin. (Yapmayı)
TAMLANAN EKSIKLIĞI
Bazı cümlelerde sıfat tamlaması ile isim tamlamasının tamlananları
ortak kullanılmaya çalışılmaktadır; ancak bu tür kullanımlar
anlatım bozukluğu meydana getirmektedir.
♦ Ülkemiz, bazı toplumsal ve kültür sorunları yaşıyor. (Toplumsal
sorunlar)
♦ Biz iki yıldır birbirimize kenetlenmiş bir ilişkimiz var. (Bizim)
♦ Bir öğretmen, öğrenciye sevgi aşılaması gerekir.
TÜMLEÇ YANLIŞLIĞI
Bir cümlede -genellikler sıralı ve birleşik cümlelerde- ilk
cümle için kullanılan herhangi bir tümleç (nesne, dolaylı tümleç,
zarf tümleci) ikinci cümle için kullanılıyorsa bu tümleçler
ikinci cümleye uygunluk sağlamalıdır.
YÜKLEM EKSIKLIĞI
Genellikle sıralı cümlelerde ilk cümle için kullanılan yüklem
ikinci cümle için kullanılır. Ancak bu yüklemlerin ortak olması
gerekmektedir aksi halde anlatım bozukluğu meydana gelir.
♦ Çoğu zaman Kur’an, bazen de dua ederdi. (Kur’an okur)
♦ Farz namazları az, nafile namazları hiç kılamıyorum. (kılamadığım
az oluyor,)
≈ 124 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ÖZNE EKSIKLIĞI
Bir cümlede öznenin bulunmaması cümlede anlam karışıklığına
yol açıyorsa o cümlede anlatım bozukluğu vardır.
♦ Müdürün odası yeniden düzenlendi, ziyaretçileri kabul etmeye
başladı. (müdür)
♦ Kitabın fiyatı oldukça yüksekti, ama çok yararlıydı. (Kitap)
♦ Kimse ses çıkaramıyor, sonucu merakla bekliyordu. (Herkes)
♦ Beni anlıyor ve cevap veriyordu, (bana)
♦ Şimdi eve git, ben arayıncaya dek ayrılma (Oradan)
♦ Zaman değerlidir, bu nedenle iyi değerlendirelim. (Zamanı)
TAMLAYAN EKSIKLIĞI
Bir cümledeki tamlayanı düşmüş isim tamlamalarında tamlananın
kime ait olduğu belirsiz olursa, burada tamlayan eksikliğinden
kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır. Bu tür anlatım
bozuklukları cümlenin başına “senin” ya da “onun” tamlayanlarından
biri getirilerek cümle daha belirli hale getirilmelidir.
♦ Kur’an okuyuşundan oldukça etkilendim. (Senin – onun)
♦ Evinin buraya uzak olduğunu bilmiyorduk. (Senin – onun)
♦ Arkadaşlarına değer verdiğini sanıyoruz. (Senin – onun)
SÖZCÜĞÜ YANLIŞ YERDE KULLANMA
Cümlede sözcüğün yanlış yerde kullanımı söz dizimi hatalarına
yol açar. Bu da anlatım bozukluğu olarak kabul edilir.
♦ Soyguna katılan iki maskeli kişi aranıyor. (İki kişi)
♦ Okuldan ilk mezun olduğu yıl iş bulamadı. (İlk yıl)
≈ 125 ≈
Yazı Yazma Sanatı
♦ Eşyalar ücretsiz eve hemen teslim edilir. (Ücretsiz teslim)
♦ Sağlam ayakkabı tamir edilir. (sağlam tamir)
♦ İzinsiz inşaata girmek tehlikeli ve yasaktır. (izinsiz girmek)
♦ Çok başım ağrıyor (çok ağrıyor)
YAZIM YANLIŞLARI
Bir yazı ile okuyucuya mesajı doğru iletmede kaynağın
önemli bir rolü ve sorumluluğu bulunmaktadır. Bu yüzden mesajı
ileten kişi mesajını yazılı olarak iletirken bir takım yazım
kurallarına uyması gereklidir. Özellikle öğrencilerin yazı yazarken
yaptıkları en önemli hata, noktalama işaretlerine uymamalarıdır.
* Yazılarda noktalama işaretleri bazen hiç kullanılmamakta
bazen de yanlış yerde kullanılmaktadır. İfadelerin doğru anlaşılması
için, bu kurallara özenle uyulmalıdır.
* Bir bilgisayar programı kullanılarak yazılan yazılarda ise
boşluk konusuna dikkat edilmelidir. Örneğin
Noktalama işaretlerinden, özellikle noktadan ve virgülden
önce boşluk bırakılmamalıdır.
Noktadan ve virgülden sonra boşluk bırakılmalıdır. Boşluk
bırakılması unutulduğunda noktanın öncesinde ve sonrasındaki
sözcükler tek bir sözcük olarak algılanmaktadır. Bu da
yazıların kâğıt üzerindeki düzenlemesini olumsuz etkilemektedir.
≈ 126 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Parantezler açılırken parantez öncesinde boşluk bırakılmalı,
açılan parantezle içindeki metin arasında boşluk olmamalıdır.
Parantezler kapatılırken parantez öncesinde boşluk olmamalı,
kapanan parantez sonrasında ise boşluk olmalıdır. …
(…..) …
* Diğer bir hata türü, yazım yanlışlarıdır. Sözcükler, Türk Dil
Kurumu’nun belirlediği kurallar göz önünde bulundurularak,
sözlüklere uygun yazılmalıdır.
* Yaygın olarak yapılan bir başka hata da sözcüklerin yanlış
kullanımlarıdır. Örneğin “neden olmak” “yol açmak” ve “sağlamak”
gibi sözcükler çok farklı anlamlara gelirken, çoğu insan,
bunları aynı anlamda kullanmaktadır.
GÜNLÜK HAYATTAKI YAZILARDA ÇOKÇA
GÖRÜLEN YANLIŞLAR
YANLIŞ DOĞRU
hergün her gün
heryer her yer
herşey her şey
harhangibiri herhangi biri
herbiri her biri
birgün bir gün
birşey bir şey
bir çok şey birçok şey
YANLIŞ DOĞRU
bir kaç şey birkaç şey
hiç bir şey hiçbir şey
pekçok pek çok
pekaz pek az
arasıra ara sıra
yanısıra yanı sıra
peşisıra peşi sıra
ardısıra ardı sıra
≈ 127 ≈
Yazı Yazma Sanatı
YANLIŞ DOĞRU
bir kaç şey birkaç şey
hiç bir şey hiçbir şey
pekçok pek çok
pekaz pek az
arasıra ara sıra
yanısıra yanı sıra
peşisıra peşi sıra
ardısıra ardı sıra
akşam üstü akşamüstü
suç üstü suçüstü
ayak üstü ayaküstü
terketmek terk etmek
ayırdetmek ayırt etmek
farketmek fark etmek
arzetmek arz etmek
vaadetmek vaat etmek
haketmek hak etmek
muhtacolmak muhtaç olmak
şehidolmak şehit olmak
vaz geçmek vazgeçmek
baş vurma başvurmak
ön görmek öngörmek
var saymak varsaymak
ya hut yahut
ve ya veya
yada ya da
laboratuar laboratuvar
antreman antrenman
eşortman eşofman
YANLIŞ DOĞRU
laboratuar al boratuvar
antreman antrenman
eşortman eşofman
yalnış yanlış
yalnız yalnız
kiprik kirpik
kirbit kibrit
anbar ambar
canbaz cambaz
çenber çember
makina makine
meyva meyve
zatüre zatürree
matba matbaa
deynek değnek
süpriz sürpriz
poaça poğaça
kordalye kurdele
sandoviç sandviç
eksoz egzoz
pardesü pardösü
ayidat aidat
pilaj plaj
tazik tazyik
traş tıraş
metod metot
ara söz arasöz
ara yön arayön
≈ 128 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ARAPÇA ASILLARI ÇOĞUL OLDUĞU HALDE TÜRKÇEDE
TEKIL GIBI KULLANDIĞIMIZ KELIMELER
Dilimizdeki yabancı sözcüklerin bir kısmı çokluk haliyle dilimize
girmiştir. Nice insan, bu sözlerin çoğunun aslında çoğul
olduğunu bilmeden kullanırlar. Hal böyle olunca da bilinçsizce
yapılan yanlışlar ortaya çıkar.
Evraklar: Arapça varak, yaprak sözünün çoğuludur. Yapraklar
> kâğıtlar > yazılı belgeler şeklinde anlam genişlemesi
olmuştur. Belgeler demek yerine evraklar diyenler sözcüğü iki
kez çoğul yaptıklarının farkında bile değildirler.
Emtialar: Meta sözünün çoğulu olup mallar anlamındadır,
emtialar denmez.
Ebatlar: Ebat boyutlar demektir ve ebatlar sözü en çok yapılan
yanlışlardan biridir. Tekil hali “buut”tur. Elli yaşının üzerindekiler
üç boyutlu sözünü ilk olarak üç buutlu biçiminde
duymuşlardır.
Mühimmatlar: Son günlerde sıkça duyduğumuz mühimmat
sözü de çoğuldur. Orijinal hali “mühimmat-ı harbiye”dir ve savaş
gereçleri anlamındadır. Kısaltılarak mühimmat sözü kullanılır
olmuştur. Mühimmatlar sözü yanlıştır.
Benzer şekilde aşağıdaki sözcükler de Arapça’da çokluk
belirtir ve Türkçe çoğul takısı ile kullanılmaları yanlıştır.
Ahbap: Dostlar, aslı habib sözünden sevgililer
Ahlâk: İyi davranışlar
≈ 129 ≈
Yazı Yazma Sanatı
Ahval: Haller
Akraba: Yakınlar
Akran: Yaşıtlar
Beyanat: Açıklamalar
Ecdat: Atalar
Ecmal: Toplamlar
Ecza: Kimyasal maddeler, aslı cuz sözünden kısımlar
Edevat: Araçlar
Efkâr: Fikirler
Ekâbir: Önde gelenler, aslı ekber sözünden büyükler
Emlak: Mülkler, sahip olunan varlıklar
Emsal: Örnekler
Erbab: Büyükler, ustalar
Esnaf: Sınıflar
Esrar: Sırlar
Eşkâl: Şekiller
Eşraf: Seçkinler
Etraf: Taraflar
Evkaf: Vakıflar
Evliya: Veliler
Fukara: Yoksullar
Gureba: Garipler
Hatırat: Anılar
Hayvanat: Hayvanlar
Hırdavat: Küçük, önemsiz şeyler
Itriyat: Güzel kokular
İcraat: Yapılan işler
İfrazat: (Vücuttan) dışarı atılanlar
İfşaat: Gizli bir şey hakkında yapılan açıklamalar
İstihbarat: Alınan haberler
İzahat: Açıklamalar
≈ 130 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Levazımat: Gerekli maddeler
Maddiyat: Maddi şeyler
Mahlûkat: Yaratılmışlar
Mahsulat: Ürünler
Maruzat: Arz edilenler
Matbuat: Basılmış şeyler
Meşrubat: İçecekler
Mezalim: Zulümler, kıyımlar
Muhaberat: Haberleşmeler
Müfredat: Bir bütünü oluşturan ayrıntılar
Nakliyat: Taşıma işleri
Neşriyat: Yayılmış şeyler
Tadilat: Değişiklikler
Tafsilat: Açıklamalar
Tahkikat: Araştırmalar
Taksimat: Bölmeler
Taksirat: Kusurlar
Tamirat: Onarımlar
Tedrisat: Dersler
Teferruat: Ayrıntılar
Tesisat: Tesisler, donanımlar
Teslimat: Teslim edilen şeyler
Tezahürat: Görünüşler, gösterişler
Tuluat: İlhamlar, doğaçlar
Ulemâ: Bilginler
Arapça asıllarında çoğul olup da Türkçeye tekil anlamda
yerleşmiş birkaç sözcük yukarıda belirtilen hataların dışında
tutulabilir:
Avrat: Kadınlar, (Ar. avret sözünden)
Elbise: Giysiler (Ar. libas sözünden)
≈ 131 ≈
Yazı Yazma Sanatı
Esas: Temeller, kurallar (Ar. uss sözünden)
Eşya: Nesneler (Ar. şey sözünden)
Evlat: Çocuklar (Ar. veled sözünden)
Karşılarında doğru yazılışları ile sadece birkaç örnek veriyoruz:
Acaib – Acaip
Azad – Azat
Garib – Garip
İltihab – İltihap
İ’malat – İmalat
İsbat – İspat
İslahat – Islahat
İttihad – İttihat
Kalb – Kalp
Kâtib – Kâtip
Kitab – Kitap
Mezheb – Mezhep
Mü’min – Mümin
San’at – Sanat
Şübhe – Şüphe
Te’sisat – Tesisat
K O M P O Z İ S Y O N
KOMPOZISYON NEDIR?
Kompozisyon, Türkçeye Fransızcadan geçmiş bir kelime
olup, “ayrı ayrı parçaları, unsurları bir araya getirerek uyumlu
bir bütün oluşturma” demektir. Kompozisyon, edebiyat, resim,
≈ 132 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
müzik, mimarlık gibi bütün sanat dallarında kullanılan bir terimdir.
“Musikide beste, beste parçası” veya “musikîde bestekârlık
ilmi” kompozisyon kelimesiyle ifade edilir. “Bestekârlık”
anlamına gelen “kompozisyon” kelimesi de aynı konuyla
ilgilidir.
Bir edebiyat terimi olarak kompozisyon, “okullarda yazı
yazma alışkanlığını kazandırmak için öğrencilere verilen yazı
ödevi, kalem alıştırması”, daha geniş mânâda ise “düşüncelerin,
duyguların, olayların tasarıların uyumlu bir bütün oluşturacağı
şekilde sözle veya yazı ile anlatılması’‘dır.
Fıkra, makale, sohbet, tenkit (eleştiri) deneme, roman, hikâye,
masal, tiyatro, hatırat, seyahatname (gezi yazıları), mektup-
dilekçe (eski: arzuhal), şiir, nutuk, konferans, röportaj hayat
hikâyesi (biyografi) edebiyatla ilgili birer kompozisyondur.
Farklı parçaları, uyumlu ve düzenli şekilde bir araya getirmeye
kompozisyon denir. Fransızca kökenli bir kelime olup,
düzenleme anlamındadır. Kompozisyon kelimesini, genel anlamı
içinde değerlendirecek olursak, yaşadığımız dünya ve
evrenin kendisi de bir kompozisyondur.
Bir mimarî eser nasıl meydana gelir? Mimar ve mühendisler,
binanın kâğıt üzerinde projesini hazırlar. Elektrikçi, elektrik
kablolarını döşer. Duvar ustası duvarını belli ölçüler doğrultusunda
örer. İşçiler harcını kararınca karar… vb. Bütün bu
çalışmaların sonunda bir mimarî eser ortaya çıkar.
Farklı iş kollarında çalışan insanlar uyumlu bir şekilde bir
araya gelerek eseri oluştururlar. Eğer, düzenli bir çalışma ol≈
133 ≈
Kompozisyon
mazsa, düzenli bir eser da ortaya çıkmaz. Konuyla ilgili daha
çok örnek vermek mümkündür. İnsan hayatının kendisinde de
bir kompozisyon vardır. Sabah belli saatlerde kalkılır, el ve yüz
yıkanır, kahvaltı yapılır, okula ya da işe gidilir, öğle ve akşam
yemekleri yenir, uyunur… vb. İnsan, günlük işlerinde bir düzenleme
yapmazsa mutlu ve başarılı da olamaz. Her sanat
dalında ayrı bir kompozisyon görülmektedir. Müzikte beste
düzenleyenlere “Kompozitör” denilmesi de buradan kaynaklanmaktadır.
Dilde kompozisyon ise; insanların duygu, düşünce ve hayallerinin,
belli bir ahenk içinde yazılı ya da sözlü olarak etkili
bir biçimde yansıtılmasıdır. Pek çok insan yazı yazar. Ama,
kompozisyon kurallarına uygun yazı yazan pek azdır. Herkes
konuşma yapar. Ama, kompozisyon kurallarına uygun konuşma
yapan pek azdır. İnsan, yazı yazma ve konuşmada düzenleme
yapabildiği takdirde başarılı olmayı da yakalar.
Öğrencilerin imtihan kâğıtlarını okuyorum. Çoğunda bir yığın
bilgi var, fakat konu ile ilgisi yok ve karma karışık. Kompozisyon
işte bunların zıddıdır. Çeşitli konularda düzensiz bir
yığın bilgiye sahip olmak yeterli değildir. Öğrenci herhangi bir
konuda lüzumlu ile lüzumsuzu seçebilmeli, fikirlerini bir sıraya
koymasını öğrenmelidir.
Karışık bir taş, demir ve cam yığını bir araya geldi mi, bir
mimarî eser vücuda gelmez. Yapı için elbette buna benzer
malzemeye ihtiyaç vardır. Fakat mimarî, her şeyden önce, bir
düzendir. Her taş bir plânın içinde yerli yerine konulunca bina
göklere yükselir ve bir saadetin şarkısını söyler.
Batı dillerinden alınan kompozisyon kelimesi, çeşitli şeyle≈
134 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
rin düzenli olarak bir araya getirilmesi manasını taşır ve çeşitli
sahalarda musikide, resimde, mimarîde ve edebiyatta kullanılır.
Kelimenin çeşitli sahalara tatbiki de gösteriyor ki, kompozisyon
muhtevâdan yahut malzemeden ziyade, onların bir
araya getirilişi ile ilgilidir ve bu çok mühim bir şeydir.
Tabiat ve hayat, insanoğluna şekil vererek güzel ve faydalı
eserler vücuda getirilebileceği muazzam bir malzeme deposudur.
Resim mi yapmak istiyorsunuz? Dünyada renkten
boyadan çok ne vardır? Hakikî bir ressam konu bakımından
da bir sıkıntı çekmez. Bütün tabiat ve hayat işlenecek konu
ile doludur. Mühim olan, herhangi bir konu etrafında bir renk
kompozisyonu vücuda getirmektir.
Sanatçının tabiatı keşfedip onunla uyum içine girdiği şeydir,
kâinattaki İlâhî düzeni anlamasıdır.
Sesler, taşlar, kelimeler ve fikirler için de durum aynıdır.
Dünyada bir yığın çalgı aleti ve ses çeşidi vardır. Bunları gelişi
güzel bir araya getirirseniz, sadece gürültü çıkarmış olursunuz.
Musiki çeşitli sesler arasında güzel bir düzen kurmaktır.
Yahya Kemal, şiiri bir “kelimeler istifi” olarak tarif eder. Güzel
bir mısrada, kelimenin yerlerini değiştirdiniz mi, derhal etkisi
kaybolur.
Öğrencilere çeşitli örnekler vererek dizi, sıra, istif veya düzenin
emniyetini anlatmak lazımdır. Düşünce karşılığının önüne
ancak böyle geçebiliriz.
Aslında her insan duyar, düşünür ve etrafında olanları fark
eder. Fakat bunlar bizim içimize karma karışık olarak girer.
≈ 135 ≈
Kompozisyon
Her insan bir duygu, düşünce ve intiba deposudur. Konuşur
veya yazarken, içinde bulunulan duruma göre, bu depolanan
bazı şeyleri seçer, cümle haline getiririz. Eğer onlar arasında
bir bağ kuramazsak, yazılan veya konuşulan şeyler, başkalarına
saçma gelir. Saçmak ile ilgili olan saçma kelimesi, düzenin
zıddıdır. Nazım, nizam, tanzim ve muntazam kelimeleri
de birbirinin akrabasıdır. Tanzim edilmiş her şeyde şiire yakın
bir taraf vardır. Bir manav dükkânı veya vitrin tanzim edilince
göze güzel görünür.
Nizam deyince akla asker veya ağaç dizisi gibi basit bir düzen
gelmemelidir. Tabiatın yarattığı canlı varlıkları, nebat ve
hayvanları yakından incelerseniz, teferruatına kadar işlenmiş
bir nizam görürsünüz. Çiçek, kelebek, kuş, balık, hatta bazı
madenlerdeki renk ve şekil ahengi hayret vericidir. Bütün varlık
açık veya gizli bir nizama dayanır. “Güneş manzumesi”,
“yıldızlar cümlesi” deyimleri bir gerçeğe tekabül eder. İlim kâinatın
nizamını keşfe çalışır. Öğrencilerde nizam fikrini uyandırabilmek
için, ilimlerden de faydalanılabilir.
Sosyal hayatta nizamın ehemmiyetini gösteren aktüel bir
konu vardır: Trafik! Vasıtalar düzenli bir şekilde hareket ederse,
caddelerde hiçbir karışıklık olmaz. Hayat canlı bir şekilde
akar gider. Düzene uymayanlar tarafından yol tıkanırsa, herkesin
canı sıkılır. Fakat İnsan, kafasının içinde bir nizam tesis
edemezse, dışarıda onu nasıl kurabilir? Kompozisyon derslerinin
gayesi öğrencilere kendi duygu ve düşünce dünyalarına
bir çeki düzen vermektir. (Mehmet Kaplan)
Yukarıdaki tariften de anlaşılacağı üzere sözlü ve yazılı olmak
üzere iki türlü kompozisyon vardır:
≈ 136 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
1. Sözlü Kompozisyon: Sözlü kompozisyon, duygulara, düşüncelere,
sezgilere, tasarılara konuşma yoluyla bütünlük vermektir.
Tartışma, konferans, münazara, açık oturum ve ders
anlatma sözlü kompozisyon örnekleridir.
2. Yazılı Kompozisyon: Yazılı kompozisyon, duygulara, düşüncelere,
sezgilere, tasarılara yazma yoluyla bütünlük vermektir.
Fıkra, makale, sohbet, tenkit, deneme, roman, hikâye,
masal, tiyatro, hatırat, seyahatname, mektup, şiir biyografi
yazılı kompozisyon örnekleridir. Gerek sözlü, gerekse yazılı
kompozisyonda fikirler, olaylar, verilen örnekler yerli yerinde
olmalıdır.
Bir kompozisyon yazarken konu ile ilgili maddelerin toplanmasına
buluş; buluşların bir sıraya konulmasına düzenleyip;
yazı şekli verilmesine anlatış denir.
Bir kompozisyonun başarılı olabilmesi için birlik, denge ve
canlılık şarttır. Birlik ana fikirden ayrılmamaya; denge, unsurların
ana fikrin çevresinde oranlı bir biçimde bulunmasına;
canlılık, anlatımın (ifadenin) sürükleyici, ilgi uyandırıcı bir kıvraklık
taşımasına denir.
İyi ve güzel yazabilmek sabır ve titizlik ister. İnsan, iyi yazmayı
çabuk yazmakla öğrenemez. Aksine, iyi yazarak, çabuk
yazmayı öğrenir. Bunun için yazılı anlatımda başarılı olabilmek,
yazılı kompozisyon ilkelerini bilmek ve bunları yazma çalışmaları
ile geliştirmek gerekir.
İyi yazı yazmak; “iyi düşünmek, doğru duymak, uygun anlatmak,
aynı zamanda düşünce, ruh ve beğeni (zevk) sahi≈
137 ≈
Kompozisyon
bi olmak” demektir. İyi ve başarılı yazı yazabilmek için önce,
doğru düşünmek ve duymak, sonra da en iyi biçimde bunları
anlatabilmek gerekir. Yani, “yazmadan önce, düşünmeyi öğrenmek”
başta gelen özelliktir.
Güzel yazmak bir sanattır. Özel bir yetenek ister. Örneğin;
şiir, hikâye, roman yazmak… Fakat, iyi ve doğru yazmak ise,
yeteneğe bağlı değildir. Yazma zevk ve alışkanlığına sahip
olan, yazma tekniğini ve dil kurallarını bilen, plân ve paragrafların
oluşmasıyla ilgili gerekli deneyimi bulunan herkes, zamanla
başarıya ulaşır. İyi yazmak, kolay bir iş değildir. Kişinin
kendini yetiştirmesi, geliştirmesi ve düzeltmesi gerekir.
Öğrenciler genellikle kompozisyon yazmayı sevmez. Bu yazacağınız
kompozisyon burs, ders hatta bir yarışma için olsa
da öğrencilerin çoğu için kompozisyon yazmak zor bir görevdir.
İyi bir kompozisyon yazmak için size yardım edebilecek
pek çok yöntem bulunmaktadır. Amacınız her ne olursa olsun
aşağıdaki metodu izleyerek oldukça başarılı kompozisyonlar
yazabilirsiniz.
BAŞARILI BIR KOMPOZISYON IÇIN 7 PÜF NOKTA VARDIR:
KONUNUZU SEÇİN
Konunuz önceden belirlenmiş olabilir ya da konuyu seçmek
sizin tercihinize bırakılmış olabilir. Eğer konunuz önceden belliyse
nasıl bir yazı yazmak istediğiniz hakkında düşünmeye
başlamalısınız. Genel bir bakış mı olmalı yoksa detaylı bir inceleme
mi? Eğer gerekiyorsa konunuzu daha da daraltın.
≈ 138 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Eğer konunuz belli değilse yapmanız gereken bazı şeyler
olacaktır. Bu durum biraz zaman alıcı olsa da bu fırsat size
ilginç ya da sizi ilgilendiren bir konu seçme avantajını da verir.
İlk önce bu kompozisyonu hangi amaç için yazdığınızı belirleyin.
Bilgilendirmek için mi yoksa ikna etmek için mi?
Amacınızı belirledikten sonra, merak uyandırabilecek konular
hakkında biraz araştırma yapmanız gerekecek. Hayatınızı
düşünün. İlginizi neler çeker? Bu konuları listeleyin.
Son olarak seçeneklerinizin neler olduğunu gözden geçirin.
Amacınız bir şeyler öğretmekse daha önceden bildiğiniz,
okuduğunuz bir konuyu seçin. Amacınız ikna edici bir kompozisyon
yazmak ise çok sevdiğiniz bir konuyu seçin. Yazınızın
misyonu her ne olursa olsun, konunuzu önemsediğinizi gösterin.
DÜŞÜNCELERİNİZİN TASLAĞINI OLUŞTURUN
Başarılı bir kompozisyon yazmak için düşüncelerinizi düzenli
bir şekilde yazmalısınız. Hali hazırda aklınızdaki fikirleri
kâğıda dökerek, fikirler arasındaki bağlantıları ve ilişkileri
daha net görebilirsiniz. Bu taslak, kompozisyonunuz için bir
temel oluşturmaktadır. Fikirlerinizi yazıp düzenlemek için taslak
veya diyagram kullanın.
Bir diyagram oluşturmak için konunuzu sayfanın ortasına
yazın. Bu konudan 3-5 çizgi çıkarın ve ana fikirlerinizi bu satırların
sonlarına yazın. Bu ana fikirlerden de çizgiler çıkarın ve
çizgilerin sonuna bu fikirlerle ilgili düşüncelerinizi yazın.
≈ 139 ≈
Kompozisyon
Taslak oluşturmak isterseniz de konunuzu kâğıdın üst kısmına
yazın. Buradan, ana fikirlerinizi listelemeye başlayın ve
her bir fikrin altına boşluk bırakın. Bu alanda, her bir ana fikri
ilgilendiren daha detaylı fikirleri listeleyin. Bunu yapmak bağlantıları
görmenizi sağlayacak ve daha organize bir kompozisyon
yazmanıza yardımcı olacaktır.
ANA FİKRİ İÇEREN CÜMLENİZİ YAZIN
Konunuzu seçtikten ve fikirlerinizi belirli başlıklar altında
topladıktan sonra, kompozisyonun ana fikrini anlatan cümleyi
yazmalısınız. Okuyucu bu cümleyle kompozisyonu neden
yazdığınızı anlar. Oluşturduğunuz taslaktan veya diyagramdan
faydalanın. Ana fikirler neler?
Ana fikri anlatan bu kısım iki bölümden oluşmaktadır. Birinci
bölüm konuyu, ikinci bölüm de kompozisyonun ne anlattığını
belirtir. Örneğin Bill Clinton ve ABD üzerindeki etkisi hakkında
bir kompozisyon yazıyorsanız ana fikrinizi anlatan cümle, “
Bill Clinton, Amerika Birleşik Devletleri başkanı olarak görev
aldığı iki dönemde ülkemizin geleceğini etkilemiştir.” şeklinde
olabilir.
GELİŞME BÖLÜMÜNÜ YAZIN
Kompozisyonun gelişme bölümünde konunuzu açıklar ve
tartışırsınız. Diyagrama ya da taslağa yazdığınız her ana fikir
kompozisyonunuzun gelişme paragraflarını oluşturacaktır.
Gelişme bölümünü oluşturan her paragraf aynı temel yapıdan
oluşmaktadır. Giriş cümlesi olarak ana fikirlerden birini
≈ 140 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
yazın. Daha sonra, ana fikri destekleyen cümlelerinizi yazın
ama geri dönüp detaylı örnekler vermek için üç dört sıra boşluk
bırakmayı ihmal etmeyin.
GİRİŞ PARAGRAFINI YAZIN
Ana fikrinizi belirten cümleyi yazdıktan ve gelişme bölümünü
oluşturduktan sonra, giriş paragrafını yazmalısınız. Bu bölüm
okuyucunun ilgisini çekmelidir ve kompozisyonun neden
yazıldığını göstermelidir.
Dikkat çekici bir giriş yapın: Şaşırtıcı bir bilgi, diyalog, hikaye,
alıntı veya konunuzun kısa bir özetini kullanabilirsiniz.
Hangisini tercih ederseniz edin, giriş paragrafının son cümlesini
oluşturan ana fikir ile bu dikkat çekici girişinizin eşleştiğinden
emin olun.
SONUÇ PARAGRAFINI YAZIN
Sonuç kısmı konuyu toparlar ve kompozisyonun kısa bir
özetini sunar. Sonuç paragrafınız 3-5 güçlü argümandan oluşmalıdır.
Bahsettiğiniz noktaları gözden geçirin ve ana fikrinizi
güçlendirin.
SON RÖTUŞLARI EKLEYİN
Sonuç paragrafını yazdıktan sonra, kompozisyonunuzun
bittiğini düşünebilirsiniz. Yanlış! Kompozisyonunuzu bitirdiğinizden
emin olmadan önce bütün küçük detaylara dikkatlice
bakın.
Paragrafların sırasını kontrol edin. En güçlü argümanları≈
141 ≈
Kompozisyon
nız gelişme bölümünün ilk ve son paragraflarında yer alırken,
daha güçsüz argümanlarınız ara paragraflarda yer almalıdır.
Ayrıca paragrafların mantık sırasıyla sıralandığından emin
olun. Kompozisyonunuz bir süreci veya işlemi anlatıyorsa (çikolatalı
kek nasıl yapılır gibi) paragrafların doğru sırada olmasına
dikkat edin.
Eğer varsa kompozisyonunuzun talimatlarını gözden geçirin.
Kompozisyonlar farklı formatlar içerebilir ve kompozisyonunuzun
istenilen biçimde olduğundan emin olmak için talimatları
iki kez kontrol etmeniz gerekir.
Son olarak yazdıklarınızı gözden geçirin. Kompozisyonunuzu
yeniden okuyun ve kompozisyonunuzun mantıklı olup
olmadığını kontrol edin. Cümle akışının sorunsuz olduğundan
ve fikirleri birbirine bağlamanıza yardımcı olacak ifadeleri eklediğinizden
emin olun. Dilbilgisi ve imla hatalarına karşın yazınızı
mutlaka kontrol edin.
KOMPOZISYON YAZMANIN İNCELIKLERI
İyi, doğru ve başarılı bir yazı yazabilmek için 1) Gözlem
yapmak; 2) Düşünmek; 3) Okumak; 4) Anadilini iyi kullanmak
gibi ilkelerin yerine getirilmesi gerekir.
1. Gözlem Yapmak
Arapça “müşâhede” (=1. gözle görme, açıkça görebilme; 2.
(tasavvufta) düşünce yolu ile manevî âlemi görür gibi olma)
karşılığı olarak, gözle- fiiline -m “fiilden isim yapma eki” getirilmek
suretiyle yapılmış yeni bir kelime olan gözlem; görme,
işitme, koklama, tatma ve dokunma organlarımızla dış dünya≈
142 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
dan sağla-dığımız duyumların bütünüdür. Âlemi, yâni insanları,
varlıkları, olayları; bir bü¬tün olarak hayatı tanımak için
mutlaka gözlem yapmak gerekir.
Gözlem (müşahede) yoluyla tanıdığımız her varlık, her olay,
hayatımızın bir parçası olur. Görmediğimiz, tanımadığımız
yerleri kişileri ve şeyleri ne anlatabiliriz, ne de yazabiliriz. Meselâ,
hiç “vapur” görmemiş birisinden vapuru tanıtmasını istediğimiz
zaman, alacağımız sonuç hiç de başarılı olmaz. Bir
nesneyi görmemiş olan kişinin o nesne hakkında söyleyebileceği
hiçbir şey yoktur. Meselâ hiç fil görmediği için bu hayvanı
tanımayan üç kör insana filin bacağını, hortumunu ve kulağını
ellettiğimiz zaman üçü de ayrı ayrı şeyler söyleyeceklerdir. Bir
insanın hiç görmediği bir şeyi hayal etmesi de beklenemez.
Çünkü hayal “1. bir şahıs veya şeyin insanın aklında canlanan
şekli; 2. asıl ve hakikati olmaksızın canlandırılan, görüldüğü
sanılan şey” demektir.
Gözlem yapmak için mutlaka görmek, bunun da ötesinde
görmeyi öğren¬mek gerekir.
2. Düşünmek
“Uzun uzadıya inceleyip tetkik etmek” anlamına gelen düşünmek
yalnız insanlara has bir özelliktir.
İyi konuşup, iyi yazmak için mutlaka düşünmek gerekir.
Eski dilde “mütefekkir” denilen kişiler “düşünen, düşünücü”
kişilerdir, insanları düşünmeye sevkeden şeyler; gelişen olaylardır,
yenilikler ve dış dünyadır, toplumdur. Düşünce, insana
doğuştan gelmiş gizli bir güç olmadığı, sonradan ve toplumla
kazanıldığı için, kişiden kişiye, hatta toplumdan topluma de≈
143 ≈
Kompozisyon
ğişir ve farklılıklar gösterir. Meselâ, Amerikan ya da Avrupa
toplumunda yaşayan bir gayr-i müslimin dünya, ahlâk ve bütünüy
¬le hayat görüşü, bir müslümanın dünya, ahlâk ve hayat
görüşünden çok farklıdır. Bu görüş farkını oluşturan da öncelikle
inanç ve o inancın yaşandığı kurallar ve çevredir.
İnsanoğlu beyniyle düşünür. Bunun için düşünceye “beynin
ürünü” diyebiliriz. Yeryüzündeki canlı varlıkların içerisinde,
“düşünme” özelliğiyle yükselmiş olan insanoğlu, içinde yaşadığı
tabiatı, dünyayı; her an birlikte olduğu insanı, sonsuzluğa
uzanan uzayı, tefekkür ederek tanımak, bütün bunların boşuna
yaratılmadığını değerlendirip Allah’a olan inancını güçlendirmek
ihtiyacındadır. Bu nedenle doğru hükme ulaşmak için
devamlı düşünmek zorunda kalmıştır. Kur’an, akletmeyenlerin
pislik içinde bocaladıklarını söylüyor. Kur’an, Müslümanların
akıllarını kullanmalarını, tefekkür içinde olumlu düşünmelerini
öğüt veriyor. Düşünen insan, ortaya konulan şeyler içinde en
doğrusunu seçer ve kendisi de ortaya bir şeyler koyar.
3. Okumak
Konuşmada ve yazmada başarılı olabilmek için mutlaka
çok okumak, okuduğunu yorumlamak, kültürlü olmak gerekir.
“Kültür”, “Bir milletin manevî varlığını ve düşünce birliğini meydana
getiren fikir ve sanat mahsullerinin, ananelerin bütünü”
olduğuna göre, kültürlü olmak, bütün bu özelliklere sahip olmak
demektir.
İnsanoğlunun bilgi, duygu ve hayal gücü roman, hikâye,
gezi notları (hâtırat/seyahatname), köşe yazıları, hatta masal
gibi edebî ürünleri okumakla zenginleşir. Okuyan kişinin dil ve
ifade (anlatım) gücü ile düşünme yeteneği, okuma-yan, bilgi≈
144 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
siz (câhil) kişiyle kıyaslanamayacak kadar farklıdır. Okuyan
kişi medenidir, yöresini, ülkesini ve dünyayı tanır; iyiyi kötüden
ayırıp değerlendirme yapmasını bilir. Okumayan kişi ise donmuş,
fosilleşmiş, kendi kabuğundan çıkamamıştır. Okumayan
kişinin “bilgisiz, câhil, güçsüz, kapasitesiz ve yetersiz” sıfatlarıyla
anıldığı veya tanıtıldığı unutulmamalıdır,
4. Anadilini iyi kullanmak
Başarılı bir konuşma veya yazıda anlatımın işlek, açık ve
tesirli olması için, kişinin anadilini çok iyi kullanması gerekir.
Bunun için de mutlaka dil bilgisi kurallarını iyi bilmek şarttır.
Anadili eğitimi sabırla, inançla ve şuurla yapabileceği için,
anadilini kusursuz ve yetkiyle kullanabilmek de bir anda oluverecek
şey değildir.
Atalarımız, “Bakmakla öğrenseydi, köpekler kasap olurdu”
demişler. Her şey zaman ve sabırla en güzele ulaşır. Üslûp
yani “tarz, usul, tutulan yol, stil” dediğimiz şey de düşünerek,
okuyarak ve yazarak zaman içinde gelişir. Tanınmış ro¬man,
hikâye ve köşe yazarı ile şairleri üne kavuşturan üslûplarıdır.
KOMPOZISYON NASIL YAZILIR?
Kompozisyon yazmak, sanıldığı gibi herhangi bir konu üzerinde
aklına gelen her şeyi basit bir düzen içerisinde ifade etmek
değildir. Daha doğrusu, ciddi bir kompozisyon daha yoğun
bir çabayı ve özeni gerektirmektedir. Bunun için etkili ve
verimli bir kompozisyon yazarken belli kurallara uymak; kompozisyon
yazma ilkelerini sırasıyla yerine getirmek gerekir.
Aşağıda, kompozisyon yazılırken hangi adımları uygulamamız
gerektiği sıralanmıştır. Bu adımları uygulayarak etkili ve
verimli bir kompozisyon yazabilirsiniz:
≈ 145 ≈
Kompozisyon
1. BİLGİ BİRİKİMİ
Üniversite eğitimiyle bir meslek için hazırlık yapılır, o mesleğin
gerektirdiği birikim aktarılmaya çalışılır. Aydın insanın bilmesi
gerekenler ise sadece kendi mesleğiyle, ilgi alanlarıyla,
çevresiyle ve dönemiyle sınırlanamaz. Kendisine yöneltilen
hemen her soru için az çok söyleyecek sözlerinin olması beklenir.
“Ben inşaat mühendisiyim, ülke sorunlarından, sosyal
çevreden, Dinî konulardan, İslâmî faaliyetlerden, trafikten…
hiç anlamam” demek kültürlü insana yakışmaz. Kişinin çevresine
karşı duyduğu sorumluluk; onu araştırmaya, incelemeye
ve öğrenmeye yönlendirir. Böylece bilgi birikimi için ilk adımlar
atılmış olur.
Herhangi bir bilim veya sanat dalıyla ilgili özel araştırmalar
ve deneyimler sonunda elde edilecek uzmanlık bilgisini saymazsak
genel bir kültür sahibi olmak ve (sözlü veya yazılı)
kompozisyonlar meydana getirmek için “bu sayfada” sayılan
etkinliklerin yapılmasında yarar vardır.
2. KONU SEÇME
Yukarıda sıralanan yollarla ve bunlara ilâve edilebilecek değişik
etkinliklerle birikim kazandıktan sonra sıra, üzerinde söz
söylenecek veya yazı yazılacak konuyu seçmeye gelir. Konunun
araştırma yapmaya uygun, bol kaynağı olan ve kişinin
ilgi alanına giren, sınırları belli olan bir konu olmasına özen
gösterilir.
3. PLÂN YAPMA
Plânın olmadığı yerde düzensizlik, dağınıklık, zorluk, zevksizlik
ve kabalık kendini nasıl gösteriyorsa plânlanmadan orta≈
146 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ya konan yazılı veya sözlü kompozisyonda da benzer aksaklıklar
hemen kendini gösterecektir. Esasen iyi bir yazı veya
konuşma plânsız olmaz.
4. BAŞLIK BULMA
Başlık, yazının veya konuşma konusunun adıdır. Tabiatta
adı olmayan, ismi konmayan varlık olmadığına göre yazıya da
bir isim konmalıdır.
İyi bir başlık;
– Kısa ve özlü,
– Dikkat çekici ve merak uyandırıcı,
– Konuyla ilgili,
– Ana düşünceyi etkili bir biçimde anlatan,
– Kolay söylenebilen ve akılda kalıcı,
– Yazının içeriği hakkında fikir verici olmalıdır.
Film adlarına, kitap adlarına, makale başlıklarına, haber
başlıklarına… dikkat edilirse bunların yukarıda sayılan nitelikleri
taşıdığı görülür.
Düşünce yazıları için konu, konunun maddesi veya ana düşünce
uygun başlıklar olarak seçilirken olay yazıları için daha
geniş bir yelpazeden başlık seçmek mümkündür: Olayın geçtiği
yer; olay kahramanı; olayın adı; olay kahramanı ve olayın
yeri; olayın özü olan eylem gibi.
Bölüm başlıkları ve ana başlıklar satırı ortalayacak şekilde
büyük harflerle yazılır ve (ünlem veya soru ifadesi yoksa) sonuna
herhangi bir noktalama işareti konmaz. Alt bölümlere ait
başlıklar ise küçük harflerle yazılır. Önce başlık konup yazının
≈ 147 ≈
Kompozisyon
buna göre geliştirilebileceği gibi, yazıyı tamamladıktan sonra
da uygun bir başlık seçilebilir. Biz, yazı bittikten sonra, biten
yazıya uygun başlık bulmayı tavsiye ediyoruz.
5. PARAGRAF BİLGİSİ
Herhangi bir yazının bir satır başından öteki satır başına
kadar olan bölümüne paragraf denir. Paragraf, geniş bir konunun
belli bir bölümünü ifade eden düşünce birimidir.
Paragraflar, bütün bir konunun ayrı ayrı bölümlerini ifade
eden, kendi içinde de bütünlüğü olan birimlerdir. Bu bakımdan
iyi düzenlenmiş bir paragrafta cümlelerin açık, etkili ve birbirine
bağlı olması gereklidir.
Uzun bir yazının bölümlere ayrılmaması okuyucuyu yoracağı
için yazıdaki çeşitli ana fikirlerin birbirinden ayrılması paragraflarla
mümkün olur. Böylelikle yazının kolay okunması ve
anlaşılması sağlanır. Yazıda ilk satırın biraz içeriden başlaması
(paragraf şekli), bir düşüncenin veya konunun bir bölümünün
tamamlanıp diğer bir bölümüne geçildiğini gösterir.
Böylelikle okuyucunun ilgisi devam ettirilir, yazının daha kolay
kavranması da sağlanır.
6. DİLİN KURALLARINI BİLME
İyi bir yazı yazmak veya başarılı bir konuşma yapmak için
dilin (ses bilgisinden cümleye kadar bütün) kuralları, söz varlığı
çok iyi bilinmelidir. Kelimelerin anlamlarını, bunlar arasındaki
anlam inceliklerini ve dilin ifade kabiliyetini iyi bilmek,
yazana (veya konuşana) kolaylık sağlayacaktır. Bu konudaki
birikimin bir anda oluşması elbette mümkün değildir. Kişi, ön≈
148 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
celikle konunun önemine inanır, bol bol okur, araştırır, yazma
alıştırmaları yapar, sabırlı olur ve bunu zamana yayarsa bu
birikimi kazanabilir.
7. YAZMA
Bilgi birikimden yola çıkarak konuyu tespit edip plânladıktan
sonra (paragrafların özellikleri dikkate alınarak) yazmaya başlanmalıdır.
Ancak kişinin kendisini hazır hissetmesinin yazının
güzelliği ile doğrudan ilgisi olduğunu belirtmekte yarar vardır.
Yazmaya önce, kısa yazılar yazarak başlamakta yarar vardır.
Hatta başlangıçta yatkınlık kazanmak için şiirler, kısa hikâyeler…
olduğu gibi yazılabilir. Sonra bir üslûp kazanıncaya kadar
bol bol yazı denemeleri yapılmalıdır. Bu konuda Benjamin
Franklin diyor ki “Güzel yazıları derleyen bir kitap elime geçti,
satın aldım. Baştan aşağı okudum. Üslûbu çok hoşuma gitti.
Bu üslûp yeteneğine erişme isteğini duydum. Taklitle işe başladım.
Önce kitaptaki en güzel makaleleri seçtim. Her paragrafın
önemli yerlerini özetledim. Kitabı bir kenara attım. Birkaç
gün sonra bu makaleleri aslına uygun olarak, kitaba bakmadan
yazmaya çalıştım. Gördüm ki, kelime stokum, kelimeleri
kullanışım oldukça zayıf. Ara sıra çıkardığım özetleri birbirine
karıştırdım; birkaç hafta sonra özetleri tekrar düzelterek metni
meydana çıkarmaya çalıştım. Bu çalışmalar yazı yazma yeteneğimde
büyük gelişmeler sağladı.”
8. YAZININ OKUNMASI VE DÜZELTİLMESİ
Yazı tamamlandıktan birkaç gün sonra sanki bir başkasının
yazısını okuyormuş gibi; sayfa düzenine, imlâya, noktalamaya,
dil bilgisi kuralları ve iyi bir anlatımın niteliklerine uygunluk
≈ 149 ≈
Kompozisyon
gibi ölçütlerle dikkatli bir şekilde yeniden okunmalı, varsa yanlışlar
düzeltilmelidir. Yazı, herkesin doğru ve kolay anlayabileceği
bir hâle getirilmelidir.
KOMPOZISYONDA KONU
Konu: Eski dilde “mevzu” denilen konu, kendisinden bahsolunan,
kararlaştırılmış şey” demektir. Her yapının bir temeli,
her fikrin bir dayanağı varsa, her yazının da mutlaka bir
konusu vardır. Başıboş, ne anlatmak istediği belli olmayan,
konu-suz yazı olmaz. Yazı yazmaya karar veren kişi için her
varlık, her olay, her düşünce, her mesele, velhâsıl her şey bir
kompozisyon konusu olabilir.
Konu, ortaya konulan, kendisinden bahsedilen, kararlaştırılan
şey demektir. Konu bir edebi eser veya yazının genel çerçevesi
demektir. Bu genel çerçeveye her sanatçı ayrı açıdan
bakar. Sözgelişi baharın çiçekleri, yağmurları, meyveleri ve
getirdiği hastalıklar etrafında yazılmış dört yazı düşünürsek,
bunların hepsinin konusu bahardır.
Bu ifadelerden anlaşılacağı gibi konu; üzerinde yazı yazmaya,
konuşmaya, düşünmeye, eser vermeye yarayan kavram
veya maddedir. Bu durumda yazmaya değer her şey bir kompozisyon
konusu olabilir.
a) Konunun ana düşüncesi: Konuyu meydana getiren varlık,
olay, dü¬şünce veya meseledir. Konunun kavranmasında temel
ölçülerin başında konunun ana düşüncesi gelir. Konunun ana
düşüncesi demek konunun özü demektir. Konunun maddesi
≈ 150 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
anlaşılmadan yazılan kompozisyonlarda konu anlaşılmamış demektir.
Dolayısıyla yazılanlar da bu konu dışında kalırlar.
Sözgelişi; “Körle yatan şaşı kalkar.” sözünü haklı çıkaran bir
hikâye yazınız. Kompozisyonunda konunun maddesi “kötü insanlarla
arkadaşlık etme”dir. Buradaki körlük ve şaşılığın gerçek
anlamda düşünülmemesi gerekir. Görüş noktası konuyu sınırlandırmak
için gereklidir.
b) Konunun görüş açısı: Tesbit edilen konunun ana maddesinin,
yani olay, varlık, düşünce veya meselenin hangi yönden,
hangi görüş açısından değerlendirileceğidir. Konunun kavranmasında
ikinci önemli ölçü “görüş açısı”dır. Görüş açısı konunun
maddesini çevreleyen görüş yönüdür. Görüş açısının tespiti yazarı
dağınıklıktan kurtardığı gibi, konunun başka yönlere saptırılmasına
da engel olur. Görüş noktası konuyu sınırlandırmak
için gereklidir.
Yukarıdaki örnekte “görüş açısı”, kötü insanlarla düşüp kalkanların
mutlaka kötü yola sapacaklarıdır. Konunun verilmesine
göre bunun tersi savunulamaz. Örnekler buna göre düşünülecek,
hikâye bu açıdan yazılacak demektir. Bunun tersi konu dışıdır.
Bu konuyu hikâyelendiren bir yazar, kötü insanlarla düşüp
kalkarak onları iyi yöne çeken bir kahramana yer veremez. Çünkü
bu görüş, düşünce açısından doğru olsa bile, konunun veriliş
biçimine göre, görüş açısına uymamakta, görüş açısını yalanlamaktadır.
c) Konunun türü: Yazılacak konunun fıkra, makale, mektup,
hatıra, hikâye… vb. türlerinden hangisi olacağıdır. Kaleme alınacak
bir ko¬nuyu başarıyla yazabilmek için, daha önce adlarını
sıraladığımız (bkz. yazılı kompozisyon bahsi) edebiyat
≈ 151 ≈
Kompozisyon
türlerinin vasıflarını iyi bilmek gerekir.
Konunun şeklinden, yazılmak istenen yazının türü anlaşılır.
Bir kompozisyon konusu her tür yazı şekliyle yazılamaz. Deneme
türüne uygun düşecek bir konu makale türüyle yazılamaz.
Makaleye uygun bir konu hikâye şeklinde yazılamaz.
KOMPOZISYON KONULARI
1- Peygamberimizin yetiştirdiği ashabdan biri olsaydınız,
kim olmak isterdiniz ve günümüzde sahabe olarak buralarda
nasıl yaşardınız? Bu sorunun genişçe cevabı mâhiyetinde bir
yazı yazınız.
2- “Allah’a inandım” de, sonra (bu sözünde ve her davranışında)
dosdoğru ol.” Hadisini açıklayan bir kompozisyon yazınız.
3- “Çok yaşamak elimizde değil, ama Müslümanca yaşamak
(Allah’ın yardımıyla) elimizdedir.” Sözünden yola çıkarak
günümüzde Müslümanca yaşamanın zorluklarını ve insana
kazandıracaklarını açıklayan kompozisyon yazınız.
4- “Büyüklerimize nasıl davranmalıyız? Sizin büyüklerinizden
beklediğiniz davranışlar nelerdir?” konulu bir kompozisyon
yazınız.
5- “Zor, imkânsızdan kolaydır.” sözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
6- Kış mevsiminin, sizi nasıl etkilediğini anlatan bir kompozisyon
yazınız.
≈ 152 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
7- Aşağıdaki plana dikkat ederek okumanın yararlarını anlatan
bir kompozisyon yazınız.
a) Giriş bölümünde, insanların niçin okumaya ihtiyaç duyduğunu
belirtiniz.
b) Gelişme bölümünde, kitap okuyanlarla okumayanlar arasındaki
farklılıkları örneklerle açıklayınız.
c) Sonuç bölümünde ise kitap okumanın yararları konusunda
değerlendirme yapınız.
d) Yazınıza uygun bir başlık koyunuz.
8- “Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep
iyilik yap, kibirlenme, kötülük yapmaktan sakın!” sözünü açıklayan
bir kompozisyon yazınız?
9- Okuduğunuz bir kitabı tanıtınız. (Eserin adı, yazarı, sayfa
sayısı, ana düşüncesi, size kazandırdıkları hakkında bilgi
veriniz.)
10- “Kur’an nasıl okunmalıdır?” Bu soruya örneklerle cevap
veren bir yazı yazınız.
11- “Son pişmanlık fayda vermez.” atasözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
12- Verilen bir işi zamanında yapmanın önemini açıklayan
bir yazı yazınız.
13- “Atına bakan ardına bakmaz.” atasözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
≈ 153 ≈
Kompozisyon
14- “Çok zengin olsanız paralarınızı nasıl değerlendirirsiniz?”
konulu bir kompozisyon yazınız.
15- Bir günlük yaşantınızı (duygularınızı da katarak) anlatınız.
16- İslâm, bize nasıl ulaştı? Dinimizin asr-ı saadetten bugüne
kadar bize ulaşması için, âlimlerin, mücâhidlerin, dâvâ
adamlarının gayretini ve bizim onlardan farkımızı kısaca anlatınız.
17- “Hayalinizde nasıl bir yerde yaşamak isterdiniz?” konusuyla
ilgili bir kompozisyon yazınız.
18- Erken kalkmanın insan ve toplum açısından yararlarını
anlatan bir kompozisyon yazınız.
19- Yaşadığınız ya da tanık olduğunuz ilginç bir olayı kompozisyon
kurallarına göre anlatınız.
20- Siz “Bedir Savaşı”nda şehit olan bir sahâbi olsaydınız
ve 21. asırda tekrar dirilmiş olup Türkiye topraklarında yaşasaydınız
bugünkü manzara karşısında günümüzün gençliğine
neler söylerdiniz? Düşüncelerinizi bir kompozisyon şeklinde
anlatınız.
21- “Uğrunda hayatınızı feda edebileceğiniz bir idealiniz, bir
dâvânız yoksa hayatınızın da bir anlamı yok demektir.” sözünü
açıklayan bir yazı yazınız
22- Gelecekle ilgili hedefleriniz ve bu hedeflerinize ulaşmak
için neler yaptığınızı ya da yapmayı düşündüğünüzü anlatan
bir yazı yazınız.
≈ 154 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
23- “Tatlı dil her kapıyı açan sihirli bir anahtardır.” sözünü
açıklayan bir kompozisyon yazınız.
24- “Her yaştaki insanın daha çok Kur’an okumalarını sağlamak
ve okumanın anlamayı, anlamanın yaşamayı, yaşamanın
başkalarına örnek olup tavsiyelerde bulunmayı gerektirdiği
hususunda iyi alışkanlığa dönüştürmek için neler yapılmalıdır?”
konusunu açıklayan bir kompozisyon yazınız.
25- “Küçük insanlar kişileri, normal insanlar olayları, büyük
insanlar fikirleri tartışırlar.” Düşüncelerinizi bir kompozisyon
şeklinde anlatınız.
26- “Kitaplar da dostlar gibi az olabilir, fakat iyi seçilmiş olmalıdır.”
özdeyişini açıklayan bir kompozisyon yazınız.
27- Ashâbın içinden hangi şahsı daha çok seviyor ve kendinize
yakın hissediyorsunuz? O sahabiyi bize tanıtan bir kompozisyon
yazınız.
28- Namazınızı kılarken iç dünyanızı, aklınıza gelen yanlış
düşünceleri, vesveseleri, huşû duyup duymadığınızı, huşûyu
sağlamak için ne tür gayretler ettiğinizi anlatınız.
29- Çok iyi bildiğiniz bir fıkrayı anlatınız.
30- Burada okumaktan beklentilerinizi ve isteklerinizi anlatan
bir fikir yazısı yazınız.
31- “Başarılarında gururlu olma; bil ki gurur, gelecekteki başarılarının
en büyük düşmanıdır.” sözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız?
≈ 155 ≈
Kompozisyon
32- Gördüğünüz bir rüyayı düzgün bir şekilde, oynadığınız
oyunu anlatır gibi anlatınız.
33- İstediğinizi elde etme gücünüz olsaydı ne yapmak, ne
olmak isterdiniz. Düşüncelerinizi bir kompozisyon şeklinde
anlatınız.
34- “Yalan söylemek” konusunda, aşağıdaki plâna göre bir
kompozisyon yazınız.
Giriş bölümü: Yalan nedir?
Gelişme bölümü: İnsanlar niçin yalan söylerler?
Yalan söylemek; zararları, günahı büyük olan ve bir Müslümana
yakışmayan davranıştır.
Kur’an ve Sünnette yalan söylemek şiddetle kınanmıştır.
Hiçbir zaman, yalan söylememeliyiz.
Sonuç bölümü: Yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
35- “Ölen insan mıdır, ondan kalacak şey: eseri;
Bir eşek göçtü mü, ondan da nihayet semeri.”
Dizelerinden anladıklarınızı açıklayan bir kompozisyon yazınız.
36- Maddî ve mânevî temizlik hakkında bir kompozisyon
yazınız.
37- “Allah’a karşı verdiği sözde durmayıp O’na karşı görevlerini
yapmayan kimsenin, başkalarına karşı görevlerini yerine
≈ 156 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
getirmesi ne kadar mümkün olabilir?” Sözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
38- “Umudunu kaybeden insanın başka kaybedecek bir
şeyi yoktur.” Sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
39- ”Kitap en iyi dosttur.” Sözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
40- Çok sevdiğiniz, üzmek istemediğiniz, kısmen de olsa
hayran olduğunuz birisini anlatan bir kompozisyon yazınız.
41- Otobiyografinizi (hayat hikâyenizi) düzgün cümleler kurarak
yazınız.
42- Gelecekten beklentilerinizi ve isteklerinizi anlatan bir fikir
yazısı yazınız.
43- Konusu “Tevhid” olan bir kompozisyon yazınız?
44- “İnsanların gönlünü fethetmek için en kestirme yol, sevgi
yoludur.” sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız?
45- ”Ağaç yaş iken eğilir.” Atasözünü aşağıdaki plana göre
açıklayınız?
a) Çocukların küçük yaşta eğitilmesi, daha kalıcı ve daha
faydalı olur.
b) Çocuklar büyüdükçe eğitimleri daha zorlaşır.
c) Öğrenim çağına gelmiş çocukların, müslümanca eğitilmemesi
ne gibi sonuçlar doğurur?
≈ 157 ≈
Kompozisyon
46- Gördüğünüz bir rüyayı düzgün bir şekilde, oynadığınız
oyunu anlatır
gibi anlatınız.
47- Midemizi sağlıklı gıdalarla, zihnimizi sağlıklı kitaplarla,
gönlümüzü sağlıklı inançla güçlendirebilir ve bu şekilde emanetlere
sahip çıkabiliriz.” Bu sözü açıklayan bir yazı yazınız.
48- “Kula belâ gelmez Hak yazmadıkça, Hak belâ vermez
kul azmadıkça.” sözünü açıklayan bir yazı yazın.
49- Dürüst, güvenilen ve sevilen bir Müslüman olmanın faydaları
hakkında bir yazı yazınız.
50- Çevrenin maddî ve mânevî kirliliği ve nasıl temizlenebileceği
ile ilgili bir kompozisyon yazınız.
51- Trafikte uyulması gereken kurallar hakkında kısa bir
kompozisyon yazınız. Âhiret yolunda da trafik kurallarından
daha az önemli olmayan İlâhî kurallar konusuyla karşılaştırarak
konuyu iki yönüyle birlikte izah edin.
52- Aşağıda belirtilen dört konudan biri hakkında, imlâ ve
noktalamaya dikkat ederek bir kompozisyon yazınız.
a- Eğitimimizde Kur’an’ın yeri üzerine düşüncelerinizi yazınız
b- Dâvâ adamı bir dâvetçi olarak gelecekle ilgili planlarınız
c- Okumayı sevmeyen bir toplum oluştu. Sebepleri ve çözümü
d- Tembelliğin zararlarını ve çalışkanlığın faydalarını açıklayın.
≈ 158 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
53- Namazda huşûyu sağlamak için neler yapılması gerektiği
konusundaki
düşüncelerinizi kompozisyon bütünlüğü içinde yazınız.
54- “Fakirlik ayıp değil; tembellik ayıp” sözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
55- “Bir kütüphane, bin hapishane kapatır.” sözünü kompozisyon
kurallarına uyarak açıklayınız.
56- “Erken kalkan yol alır.” sözünü kompozisyon kurallarına
uyarak açıklayınız.
57- Takvânın nasıl elde edileceği, nasıl korunacağı konusunda
bir kompozisyon yazınız.
58- “Bir insanın gerçek zenginliği; bu dünyada yaptığı iyiliklerdir”
sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
59- “Anne ve babasına hayrı olmayanın kimseye hayrı olmaz.”
sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
60- Bir dilekçe örneği yazınız.
61- “Sevgi, acının en önemli ilacıdır.” Sözünü açıklayan bir
yazı yazınız.
62- Bir sınıf arkadaşınızın fiziksel ve ruhsal portresini iki paragraf
halinde yazınız.
63- “Sende bir elma var onda bir elma var. O sana bir elma
≈ 159 ≈
Kompozisyon
verse sen ona bir elma versen. Sende bir elma onda bir elma
olur. Ama sende bir bilgi, onda bir bilgi olsa o sana bir bilgi
öğretse sen ona bir bilgi öğretsen sonuçta ikinizde de iki bilgi
olur.” cümlesini açıklayan bir kompozisyon yazınız.
64- “Ağlarsa anam ağlar, gayrısı yalan ağlar.” atasözünü
açıklayan bir kompozisyon yazınız.
65- “El yarası geçer, dil yarası geçmez.” atasözünü açıklayan
bir kompozisyon yazınız.
66- “Bugünün işini yarına bırakma.” atasözünü açıklayan
bir kompozisyon yazınız.
67- “Kör ile yatan şaşı kalkar.” atasözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
68- “Üzüm üzüme baka baka kararır.” atasözünü açıklayan
bir kompozisyon yazınız.
69- “Yazın başı pişenin, kışın aşı pişer.” atasözünü açıklayan
bir yazı yazınız.
70- “Tatlı dil her kapıyı açan bir anahtardır.” sözünü açıklayan
bir kompozisyon yazınız.
71- “Zahmetsiz rahmet olmaz.” atasözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
72- “Öfkeyle kalkan zararla oturur.” atasözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
≈ 160 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
73- Aşağıdaki atasözlerinden birini seçerek kompozisyon
kuralları çerçevesinde açıklayınız.
“İki dinle, bir söyle.”
“Biliyorsan konuş ibret alsınlar, bilmiyorsan sus da adam
sansınlar.”
74- “Duvarı nem, insanı gam yıkar.” atasözünü açıklayan bir
kompozisyon yazınız.
75- “Tevhid ve Şirk” konulu bir kompozisyon yazınız.
76- Yaşadığınız veya tanık olduğunuz bir olayı hikâye türünde
yazarak anlatınız.
77- Kur’an’daki cennet tasvirlerinden yola çıkarak cenneti
ve cennetin güzelliklerini anlatan bir kompozisyon yazınız.
78- İstediğiniz bir kişiye kurallara uygun olarak özel bir mektup
yazınız.
79- “Kibirlik ederseniz, eldeki de gider; Hiçbir şeyi küçük
görmeyin sakın.” dizelerini açıklayan bir kompozisyon yazınız.
80- “Âdemoğlunun bir vadi dolusu altını olsa bir vadi daha
ister, onun ağzını topraktan başka bir şey doldurmaz. Şu kadar
var ki, Allah tevbe edenin tevbesini kabul buyurur.” (Buhârî
rikâk 10) Hadis-i şerifini, günümüzdeki açgözlüleri, Müslümanları
kandırmaktan çekinmeyen, sömürücü tipleri de göz önüne
alarak aşağıdaki plana göre açıklamaya çalışınız.
Ana Fikir: İnsanoğlu hep daha fazlasını ister.
≈ 161 ≈
Kompozisyon
Açıklama yapmak için izlenecek yol:
a- İnsanlar alın teriyle kazanç elde etmelidir.
b- İnsanın gözü doymak bilmez.
c- Daha fazlasını isterken yanlış yollara başvurulmaktadır.
d- İnsanımızın paraları açgözlü insanlar tarafından çalınmaktadır.
e- Bu insanlar er geç yaptıklarının cezasını çekerler.
f- Bu nedenlerle açgözlü olmamak gerekir.
g- Sonuç
81- “Başkasından üstün olmamız önemli değildir. Asıl
önemli olan şey, dünkü halimizden üstün olmamızdır.” sözünü
açıklayan bir kompozisyon yazınız.
82- Hayatınızda en değerli şey nedir? Değerli kabul ettiğiniz
varlık ile para ya da şan-şöhret arasında seçim yapmanız gerekseydi
hangisini seçerdiniz. Düşüncelerinizi gerekçelerinizle
birlikte planlı bir yazı halinde yazınız.
83-“Zaman en iyi öğretmendir; ancak ücreti çok yüksektir.”
atasözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
84-“Öğretmen-Öğrenci İlişkileri” konusunda düşündüklerinizi
anlatan bir kompozisyon yazınız.
85- “Gözünü yükseklere dikmiş olanlar ellerindekilerini de
kaybedebilirler.” sözünden hareket ederek bir kompozisyon
yazınız.
86- “Cesurun ayakları dayanmak, korkağın ayakları kaçmak
için yaratılmıştır.” sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
≈ 162 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
87- “İnsanın en büyük dostu zorluklardır; çünkü insanı onlar
güçlendirir.” sözünü açıklayan bir kompozisyon yazınız.
88- Okuduğunuz fikir kitaplarından bir tanesini kısaca özetleyiniz.
(Kitabın yazarını ve adını belirtiniz.)
89- “Yağmur, dostluk ve kitap” konularından birini seçerek
bir kompozisyon yazınız.
90- “Cihad ile Savaş Aynı Şey midir?” konulu bir kompozisyon
yazınız.
91- “İnsanı ölümsüzleştiren geride bıraktığı eserleridir.” Sözünü
açıklayan bir kompozisyon yazınız.
92- “Derdini söylemeyen derman bulamaz.” atasözünü
açıklayan bir kompozisyon yazınız.
93-“Dağ başı, dumansız olmaz.” atasözünü bugün Müslümanları
cemaat ve ümmet olarak yaşadıkları sorunları dikkate
alarak aşağıdaki plana göre açıklamaya çalışınız?
Açıklama yapmak için izlenecek yol:
Müslümanlar, çeşitli yönlerden önemli, çok önemli bir topluluktur.
Müslümanlarda bir sorun sona ererken bir başka sorun ortaya
çıkmaktadır.
Bu sorunlar bizi İslâm’dan, dâvâdan uzaklaştırıp koparmamalıdır.
≈ 163 ≈
Kompozisyon
İçimizdeki hevâmız, dışımızda cin ve insan şeytanları var
oldukça, ayrıca imtihan da sürdükçe problemler sona ermeyecektir.
Bu nedenlerle bize çok iş düşmekte, büyük görevler bizi
beklemektedir.
Bir taraftan yılgınlık göstermeden sabretmemiz, diğer yandan
moralimizi bozmadan esas yapmamız gerekenleri sürdürmemiz
icap etmektedir.
94- Şükrün önemini anlatan bir kompozisyon yazınız.
95- “Peygambersiz Kur’an, Kur’an’sız Peygamber doğru
anlaşılmaz.” Sözünü açıklayan bir yazı yazınız.
96- “Âlemlerin Rabbi” ifadesini açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
97- İlmi ile âmil olmayanlar, niye kitap yüklü eşeğe benzetilir?
Bu konuyu açıklayın.
98- Münâfıkların özelliklerini anlatan bir kompozisyon yazınız.
99- “Dinde Zorlama Yoktur, İnsan Hürdür Elbette. İster Dünyada
Pişer, İster Ahirette.” Sözünü açıklayan bir yazı yazınız.
100- “Yamadık dünyamızı yırtarak dinimizden; sonunda din
de gitti dünya da gitti elimizden.” Sözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
≈ 164 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
KOMPOZISYON PLANI
İyi bir konuşmanın, güzel bir yazının ortaya çıkmasında
bilgi birikimi, konu seçimi ve planlama birinci derecede etkili
olmaktadır. Yazılı veya sözlü kompozisyon için yapılacak
plânlamada, hareket noktası konu olacağı için önce bunun
incelenmesinde yarar vardır. Başarılı bir kompozisyon yazabilmek
için aşağıda sıralanan hususların iyice öğrenilmesi gerekmektedir:
KONU
Konu, bir konuşmada, bir yazıda, bir eserde ele alınan düşünce,
olay veya durumdur. Üzerinde söz söylenebilecek veya
yazı yazılabilecek bir duygu, bir düşünce, bir haber, bir sorun,
bir eşya, bir olay… kompozisyon için konu olabilir.
Yazmaya başlamadan önce konunun tespiti ve sınırlaması
yapılmalıdır. Hakkında yazı yazmaya değer, ilginç, yazanın
yeteneklerine ve geliştirilmeye uygun, bol kaynaklı konuların
seçilmesinde yarar vardır.
Plânlamanın daha kolay ve doğru yapılması, konunun iyi
anlaşılmasına, sınırlarının iyi tespit edilmesine, anlatım şeklinin
belirlenmesine bağlı olduğu için konunun üç yönü iyi bilinmelidir.
KONUNUN ÜÇ YÖNÜ
a) Konunun maddesi: Konunun özünü oluşturan temel kavram
veya problemdir, konunun incelenecek yönüdür. Seçilen konuda
“açıklanacak olan nedir?” sorusunun karşılığıdır.
≈ 165 ≈
Kompozisyon
“Hangi tür şiirlerden hoşlanırsınız?” şeklinde verilen bir konunun
(sorunun) maddesi, şiirlerdir.
b) Konunun görüş noktası: Konunun rast gele işlenmesini önleyen,
konunun maddesini de içine alan, onun hangi yönlerden
işleneceğini belirleyen, sınırlayan yönüdür. Sınırları iyi çizilmeyen
bir yazıyı plânlamak, dağınıklıktan kurtarmak mümkün olmaz.
Bu sebeple konular belirlenirken genel konulardan ziyade
özel konular seçilmelidir. “Konya’da tarım ve hayvancılık” şeklinde
verilen bir konu, “Ilgın’da şeker pancarı tarımı” konusuna
göre çok geniş ve genel bir konudur.
“Antalya’nın coğrafî konumu hakkında bilgi veriniz.” şeklinde
verilen konunun maddesi Antalya; görüş noktası coğrafî konumdur.
Yazıda Antalya’dan bahsedilecek ama turizmi, nüfusu, tabiî
güzellikleri… değil sadece coğrafî konumu anlatılacaktır.
Konuların değişik bakış açılarıyla işlenmesi mümkündür.
c) Konunun şekli: Kompozisyonda konuyu işlemeye, geliştirmeye
uygun anlatım türüne konunun şekli denir. Konunun
maddesi belirlenip sınırları çizildikten sonra anlatımda; hikâye,
roman, tiyatro, deneme, makale, fıkra, mektup gibi türlerden
hangisi kullanılacaksa o türün özellikleri iyi bilinmeli ve
yazı buna göre kaleme alınmalıdır.
Buradaki konuyu, aynı zamanda, sınavlardaki soru olarak
düşünmek de mümkündür. Sınav sorusunda neye cevap verileceğini,
nereden başlanıp nerede bitirilmesi gerektiğini bilmeyen
öğrenci, bazen konu (soru) dışına çıkmakta, vakit kaybetmekte
ve soruyu anlamadığını belgelemektedir.
≈ 166 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
KOMPOZISYONDA DIKKAT EDILECEK KURALLAR
1. Giriş bölümünde; konuya genel bir başlangıç yapılır,
giriş bölümünü okuyan biri gelişmede nelerden bahsedebileceğimizi
anlayabilmelidir, bu bölümde örnek verilmez, ayrıntılara
girilmez, ancak, şunun için, bundan dolayı gibi açıklama
gerektirecek ifadeler kullanılmamalıdır. Bu bölüm tek paragraftan
oluşur. Giriş bölümü tek cümleden oluşmamalı.
2. Gelişme bölümünde; konu açıklanmaya başlanır, örnekler
verilebilir, atasözü, özdeyiş veya gözlemlerden yararlanılabilir,
bu bölümde birden fazla yardımcı fikir bulunabilir. Böyle
bir durumda yardımcı fikirler farklı paragraflara bölünecektir.
Paragraflar arası geçiş bir bağlantı cümlesi ile sağlanmalıdır.
3. Sonuç bölümünde; konu bir yargıya bağlanmalıdır, konumuzun
özü ortaya çıkmalıdır. Hiçbir şekilde bu bölümde açıklamalara
girilmez. Örnek verilmez. Bu bölüm tek paragraftan
oluşur; ancak tek cümleden oluşmayacaktır.
4. Çok uzun cümleler kullanılmayacaktır.
5. Anlatım bozukluklarına dikkat edilecektir.
6. Aynı kelimeler sıkça tekrar edilmeyecektir.
7. “Bu söz çok doğrudur, benim bu sözden anladığım şudur,
bu sözde anlatılmak istenen “ gibi ifadeler kesinlikle kullanılmayacaktır.
8. “Bir öğrenci var dersine çalışıyor, bir öğrenci var çalışmı≈
167 ≈
Kompozisyon
yor” gibi örnekler verilmeyecektir.
9. Argo söyleyişler kullanılmayacaktır.
10. İmlâ kuralları-Noktalama işaretlerine dikkat edilecek.
11. Başlık yazmayı unutmamalıyız ve başlığımız da uzun
olmayacak.
12. Kâğıt düzenine uyulacak.
13. Yazıya önem verilecek.
14. Kompozisyonda açıkladığımız görüşlerimiz birbirine ters
düşmeyecek.
15. Özgün ifadeler kullanılacak.
16. Planlı yazılacak.
17. Konu dışı yazılmayacak, verilen konu açıklanmaya çalışılacak.
18. Kompozisyon yazmak birikim işidir. Okuma, dinleme ve
gözleme önem verilecek. Deneyimli insanlardan yararlanılacak.
YAZIDA, IKI TÜRLÜ IFADE ŞEKLI VARDIR:
(1) Nazım: Nesirden farklı olarak, genellikle ölçülü, kafiyeli
dizelerden oluşan ifade şeklidir. Nazımla oluşmuş eserlere
Manzume adı verilir. Her manzume, şiir değildir.
≈ 168 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ŞİİR: Duygu, düşünce ve hayallerin nazım yoluyla ahenkli
ve etkili olarak anlatıldığı kompozisyon türüdür (edebî türdür).
Şiir yazabilmek için şu özelliklerin bulunması gerekmektedir:
(a) Şiir yazacak kişi, her şeyden önce büyük bir bilgi birikimine
sahip olmalıdır. Bu bilgileri kendi arasında sınıflandıracak
olursak şunlar ortaya çıkmaktadır:
1- İçinde yaşamış olduğu toplumun genel yapısını, geçmişini,
gelenek ve göreneklerini, kutsal bildiği değerleri iyi bilmelidir.
Şiirinde, bu değerlere ters düşecek ifadelerden uzak
durmalıdır.
2- Dil bilgisi, imlâ (yazım) kuralları ve noktalama işaretlerini
hem teoride, hem de uygulamada iyi bilmelidir.
3- Zengin kelime hazinesine sahip olmalıdır. Kültür dilinde
bulunan kelimeleri, şiirde kullanmasa da okuyup anlayabilecek
düzeyde bilmelidir. Yani, kültür dili bilincine sahip olmalıdır.
4- Şiirinde kullanacağı kelimeleri seçerken; yaşayan, anlaşılan
kelimeler olmasına dikkat etmelidir.
(b) Şiir yazacak kişi, üstün bir deneyime sahip olmalıdır.
Bu nedenle, başka şairlerin şiirleri çok okunmalı; şiir yazma
denemesi çok yapılmalıdır. Yazdıkça, daha güzel şiirlerin oluşacağı
unutulmamalıdır.
(c) Şiirin üç önemli unsuru vardır: “Duygu, düşünce ve ha≈
169 ≈
Kompozisyon
yal”. Şair, bunlardan birini ön plâna çıkarabilir.
Düşünceyi ön plâna çıkaran şairlerde, ideolojik endişeler
önemlidir. (Örnek: Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, Mehmet Âkif Ersoy,
Nazım Hikmet, Necip Fazıl Kısakürek vb.)
Duygu ve hayali ön plâna çıkaranlarda ise estetik yapı (güzellik)
önemlidir. (Örnek: Cenap Şahabettin, Ahmet Haşim vb.)
Bazen de duygu ve hayal coşkunluğu içinde düşünceyi
uyumlu bir şekilde öne çıkaran şairler görülmektedir. (Örnek:
Yahya Kemal Beyatlı vb.)
Şiir yazacak kişi, bu ana unsurlardan hangisine ve nasıl
önem vereceğini iyi bilmelidir. Ayrıca, düşüncenin çok açık olduğu
(sırıttığı) şiirlerin herkes tarafından her çağda tutulmayacağına
dikkat edilmelidir.
(d) Bunların ötesinde, şiir yazmanın bir yetenek olduğu
unutulmamalıdır.
NOT: Şiir örnekleri için “Metinler” başlıklı bölümü inceleyiniz.
(2) Nesir (düz yazı): Roman, hikâye, makale, fıkra, deneme,
söyleşi (sohbet), görüşme (mülâkat), mektup, dilekçe, eleştiri
(tenkit), anı (hatıra), biyografi, gezi yazısı, röportaj, inceleme,
rapor, atasözü, vecize vb. türler bu gruba girmektedir.
≈ 170 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
SÖZLÜ KOMPOZİSYON
Nutuk, konferans, açık oturum, münazara, tartışma, ders
anlatma vb. sözlü kompozisyon türleri, “Sözlü Anlatım” ünitesinde
açıklanacaktır.
İYİ VE ETKİLİ YAZABİLMEK VE KONUŞABİLMEK İÇİN
GEREKLİ ÖZELLİKLER
(1) Gözlem yapmak
(2) Düşünmek
(3) Okumak
(4) Ana dili iyi kullanmak
(1) GÖZLEM YAPMAK
İyi ve güzel bir yazı yazabilmek ve etkili konuşabilmek için
her şeyden önce iyi bir gözlemci olmak gerekir.
Gözlem; bakmak değil görmek, doğanın canlı cansız bütün
unsurlarını, ayrıntılarıyla görmek demektir. Gözlem; doğru
görmeyi, doğru tanımayı öğretir.
Bir şeyi iyi anlayabilmek için onun kendi kendine ortaya çıkan
türlü belirtilerini gözden geçirmek işine “Gözlem” denir.
Gördüklerimizi anlamak ya da anlatmak için gözlem yapılır.
İnsanların çoğu, kendilerinin iyi birer gözlemci olduğunu
söylemelerine karşın, iyi yazı yazamaz ya da etkili konuşma
yapamaz. Öz eleştiri yapıldığı takdirde görülecek ki, insanlar;
başta aile olmak üzere, çevre, okul ve en yakın arkadaşları
≈ 171 ≈
Kompozisyon
hakkında ayrıntılı bilgilere sahip değildir. Oysaki, önceden derinlemesine
yapılan gözlemler, çevre ve kişilerle uyumu kolaylaştıracak,
iletişimi hızlandıracaktır.
Bir dilencinin sokak aralarında, dolmuş kuyruklarında dilenmesini;
hele hele dilenmekten utanan yoksul insanların toplumla
ilişkilerini, ruh hâllerini gözlem yapmayan bir insan, nasıl
“yoksulluk” konusunda yazı yazabilir, konuşma yapabilir?
Öyleyse, hangi konuda yazı yazmak, konuşma yapmak istiyorsak;
o konuyla ilgili önceden gözlemlere sahip olmalıyız.
Bu düşüncelerden hareketle; siz de, ailenizi, çevrenizi, öğretmenlerinizi,
arkadaşlarınızı kolay iletişim ve başarılı olmak için
mutlaka gözlem yapmalısınız.
(2) DÜŞÜNMEK (FIKRETMEK = TEFEKKÜR)
İyi ve güzel yazı yazmak, etkili konuşmak için gerekli olan
özelliklerden biri de “düşünmek” tir.
Yazı yazmanın temelinde düşünme yatar. Okuduğumuz bir
eser ya da parça, kafamızda birçok düşünceler yaratır. Dış
dünyamızda gördüğümüz canlı ve cansız bütün unsurlar, kafamızda
birtakım düşünceleri ve hayalleri canlandırır. Görülen,
duyulan, okunan, incelenen somut ve soyut bütün kavramların
bağlantıları, düşünce içerisine girer. Düşüncelerimizi
açık, ilgi çekici, canlı bir biçimde ortaya koymalıyız. Düşünme,
iç gözlem ile elde edilir. Gözlem; dışarıyı görmek, düşünme
ise içimizi incelemek ve görmek demektir.
≈ 172 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Doğal olarak, bütün insanlar düşünceye sahiptir. Ama, düşünceden
düşünceye fark vardır. Düşünce ile plân (tasarı)
arasında sağlam bir bağ kurulmalıdır. İnsan, yaşamış olduğu
ortam gereği; kişi, çevre, toplum, konu, olay vb. kavram ya da
faaliyetlerde sağlıklı ve plânlı düşünmek zorundadır. Düşüncelerdeki
dağınıklık ve plânsızlık, insanın çevreyle ve olaylarla
bağlantısını bozar, uyumunu engeller. Bu durumda ise mutsuz
ve başarısız bir kişilik ortaya çıkar.
Sağlıklı düşünemeyen, düşüncelerinde plân yapamayan bir
insan, nasıl iyi ve güzel yazı yazsın? Nasıl etkili konuşma yapsın?
Öyleyse, bir konu ya da olay hakkında yazı yazmadan,
konuşma yapmadan önce mutlaka düşünmeliyiz. Yazacağımız
ya da konuşacağımız duygu ve düşüncelerimizle ilgili, ayrıca
bir plân yapmalıyız.
(3) OKUMAK
“Ben kültürlüyüm” diyebilen bir insan; en az günde bir gazete,
haftada bir dergi, ayda bir kitap okumak zorundadır. Düzenli
olarak ayda bir kitap okuyan birisi elli yılda altı yüz kitap
okur. İnsanlık tarihinin başlangıcından günümüze kadar yazılmış
milyonlarca kitap içinde altı yüz kitabın önemi ne kadardır?
Her çeşit kitabı düzenli aralıklarla okuyanlarla, hayatında
eline hiç kitap almamışlar arasındaki fark; beyaz renkle siyah
rengin arasındaki fark gibidir. Birisi bilim ve aydınlık, diğeri ise
cehalet ve karanlıktır.
≈ 173 ≈
Kompozisyon
Her şeyden önce, okumayan insanın kelime hazinesi gelişmez.
Bu durumda sınırlı sayıda kelimelerle hangi duygu ve
düşünceler etkili bir şekilde anlatılsın?
Yazarlar, şairler ve sanatkârların düşüncelerini daha iyi anlayabiliyoruz.
Çünkü kelime hazineleri büyük. Çünkü, onlar
okumaya önem veren, okumanın insan için bir üstünlük olduğunu
kavrayan kişilerdir. Bilgili ve bilinçli aydın olabilmenin
yegâne yöntemi okumak, çok okumaktır.
Doğal olarak, yazılı ve sözlü kompozisyonda başarının
önemli sırlarından birinin de düzenli okumak olduğunu unutmamak
gerekir.
(4) ANA DILI İYI KULLANMAK
Günümüzde, insanların çoğunun dört yüz - beş yüz kelimeyle
konuşup anlaştığı bir gerçektir. Aydınların pek çoğu ise
ortalama üç bin - beş bin kelimeye işleklik verebilmektedir.
Bu durum, ana dilini iyi kullanmakla ilgili önemli bir toplumsal
kusur olarak görülmektedir. Çünkü toplumun yönlendirici ve
yöneticisi durumundaki aydınlar, en az on beş bin - yirmi bin
kelimeye işleklik kazandırmak zorundadır.
Bu gerçekler ışığında; etkili ve güzel yazı yazmak ve konuşmak
için ana dili iyi bilmek gerekir. Bu ise, dil bilgisi kurallarının
ve anlatım bozukluklarının bilinmesini zorunlu kılar.
Gözleme değer veren, plânlı düşünen, sağlıklı okuyan ve
ana dilini iyi kullanan insan; üstün bir ifade yeteneğine sahip
olur. Bu dört önemli özellik, birbirleriyle yakından ilgilidir. Biri≈
174 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
nin yokluğu, diğerlerinin yokluğuna yol açar. Bu nedenle, dört
özelliğe de aynı şekilde önem verilmelidir.
KOMPOZISYONDA PLAN
Plân, herhangi bir eserde veya yazıda işlenecek fikirlerin,
duyguların, olayların… önceden tespit edilmesi ve bunların
ana başlıklar hâlinde sıraya konmasıdır. Plânsız bir yazıda,
anlatılmak istenenler önceden belirlenip sıraya konmadığı için
önemli konuların unutulması, yazıda kopuklukların ve anlaşılması
güç yerlerin olması her zaman mümkündür.
Yazının ve fikirlerin dağınıklıktan, boş sözlerden kurtarılması,
konu dışına çıkılmaması, konuda birliğin sağlanması, neyin
nasıl yazılacağının bilinmesi… plân sayesinde mümkündür.
Kompozisyon bölümünde de bahsedildiği gibi, tek kelimeyle
söylemek gerekirse plân, her zaman kolaylık sağlar.
Esas itibariyle bir inşaat mühendisinin yaptığı plân ile bir
yazarın yaptığı plân arasında pek fark yoktur: Mühendis, yapacağı
inşaatın ne olduğunu belirledikten sonra taslak plân
çizer. Bu plân üzerinde çalışarak eksiklerini tamamlar, fazlalıkları
çıkarır, en ekonomik ve kullanışlı şekliyle (bir anlamda)
binayı kâğıt üzerinde yapar, sonra uygulamaya geçer. Yazar
da konusunu ve görüş açısını belirledikten sonra neleri yazabileceğini
başlıklar hâlinde ortaya kor. Bu taslakta eksikleri
tamamlar, fazlalıkları çıkarır; fikirleri veya olayları bir sıraya
koyar; sonra bunların her birini ayrı bölümlerde (ayrı paragraflarda)
geliştirir, işler. Kitapların içindekiler bölümü o eserin bir
plânı olarak değerlendirilebilir.
≈ 175 ≈
Kompozisyon
PLAN YAPMA
Kısa bir yazının plânı yapılırken konunun maddesi, görüş
noktası ve şekli belirlendikten sonra, her biri ayrı paragrafta
işlenecek temel cümleler (ana düşünceler) belirlenir ve bunlar
kısa ifadeler (cümle değil) hâlinde Arap rakamları kullanılarak
yazılır; bu ana fikirleri geliştirmede, açmada kullanılacak
yardımcı düşünceler, (kısa ibareler şeklinde) küçük harflerle
şıklar hâlinde belirtilir. Hazırlanan taslak üzerinde görülen fazlalıklar
çıkarılır, eksikler tamamlanır ve işlenecek fikirler düzenlenir.
Yazar, eserini bu plâna göre kaleme alır.
Başarılı bir kompozisyon yazabilmek için şu özellikleri iyi
bilmek gerekir:
1.Konu seçmek
2. Konunun tahlili ve sınırlanması
3. Konu ile ilgili fikirlerin tesbiti / görüş tarzı / ana düşünce
4. Konunun üç yönü:
a) Konunun ana maddesi
b) Konunun görüş açısı
c) Konunun türü
5. Yazı başlığı
6. Paragraf plânı:
a) Yazının Bölümleri
b) Esas fikirler
c) Yardımcı Fikirler (ikinci derecede fikirler)
7. Kelimelerin gerçek ve mecazî anlamda kullanılışı
8. Kelimelerin ahenginden faydalanma
9. Cümle
a) Esas cümle
b) Esas fikrin açılması
≈ 176 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
c) Cümlelerde birlik
d) Cümlenin unsurları (öğeleri)
10. Paragraf
a) Giriş (Başlangıç paragrafı)
b) Gelişme (Geçit paragrafı)
c) Sonuç (Sonuç paragrafı)
NOT: Bu paragraflar arasındaki bağlılığa dikkat etmek gerekir
d) Olay paragrafı
e) Tasvir paragrafı
f) Açıklama – Çözümleme paragrafı
Plân örneği:
Konu: Uzaktan eğitimin yararları
Konunun maddesi: Uzaktan eğitim
Konunun görüş noktası: Yararları
Konunun şekli: Makale
PLÂN
1. Uzaktan eğitim
a) Tanımı
b) Özellikleri
2. Uygulama şekilleri
a) İnternet aracılığıyla
b) Televizyonla
c) Kitapla
3. Yararları
a) Zaman ve mekân sınırlamasının olmayışı
b) Farklı seçeneklerin sunulması
c) Geniş kitlelere ulaşması
≈ 177 ≈
Kompozisyon
KOMPOZISYON BAŞLIĞI
Yazı başlığı, o yazıda işlenilmesi düşünülen ana fikrin aynasıdır.
Canlı cansız her varlığın adı olduğu gibi, her yazının
da bir başlığı vardır. Yazdığımız her şiir, hikâye, masal, roman,
fıkra… vb. nin mutlaka bir başlığı olmalıdır. Başlıksız yazı olmaz.
Yazı başlığı okuyanların ilgisini çekmeli, onlara tesir etmelidir.
Bu bakımdan başlık seçmek çok önemlidir. Okuyucu, başlığa
bakınca, yazının nelerden söz edeceğini kestirebilmelidir.
Yazıların başlığı uzun veya kısa olabilir. Fakat, uzun başlıkların
okuyucu üze¬rinde tesirli olmadığını unutmamak gerekir.
Başlıklar, kısa, tesirli ve akılda kalabilecek şekilde olmalıdır.
Bir kitap başlığını, meydana getiren kelimelerin hepsi BÜ-
YÜK HARFLE yazılır. Bir dergide, gazetede veya antolojide
yer alan herhangi bir edebî türden yazının hepsi büyük harfle
olabileceği gibi, başlığı meydana getiren kelimelerin yalnız ilk
harfleri büyük olabilir.
KOMPOZISYONDA BILGI BIRIKIMI
a) Okuma
Yazılı veya sözlü anlatım yeteneğini geliştirmenin en etkili
ve en güzel yollarından biri, çok okumaktır. İlgi duyulan
alanlarla ilgili gazeteleri, dergileri, kitapları… okumak insanı
hiç şüphesiz, başkalarından daha bilgili kılacaktır. Bilhassa,
sanat değeri taşıyan, okumaya değer, klâsik kitapları, yazıları
okumakla yazarının bilgi birikiminden, deneyimlerinden
de yararlanmak mümkündür. Kişi ne kadar çok okursa dil ve
≈ 178 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
anlatım yeteneği, düşünme yeteneği, bilgisi, duygu ve hayâl
gücü… o derecede gelişir.
Okuyan insan doğruyu yanlıştan, güzeli çirkinden, iyiyi kötüden
daha kolay ve isabetli ayırt eder; kendisini, çevresini,
insanları, dünyayı… daha iyi tanır.
b) Kütüphanelerden yararlanma
Herhangi bir konuda ayrıntılı bilgiye sahip olmak; konuyu
araştırmak, incelemek, öğrenmek, kısacası kendimizi daha iyi
yetiştirmek için gidilecek yerlerin başında kütüphaneler gelir.
“Ulusların kalkınmasında iki önemli kaynak başta gelir: Bunlardan
biri, bilgi birikimlerinin toplandığı yer olan kütüphanelerdir;
diğeri de yeni bilgilerin yöntemlerin araştırıldığı yer olan
lâboratuvarlardır. Kütüphanelerin sayısı ne kadar çoksa, içindeki
kitapların sayısı duyulan gereksinmeyi tam olarak karşılayabiliyorsa,
daha da önemlisi, oradan yararlananların sayısı
ne kadar çok ise, o ülke o ölçüde kalkınmıştır.”
Günümüzün imkânlarıyla kütüphanelerden değişik şekillerde
yararlanmak mümkündür: Klâsik bir yol olarak, kitabı okur,
işimiz bitince yerine koyarız veya kütüphaneye üye olarak
kitapları ödünç alıp istediğimiz yerde okur, süresi içinde geri
veririz. Yeni bir yol olarak internet aracılığıyla kütüphanelerin
web sayfalarına girerek bilgisayar ortamına aktarılan kitapları
inceleyebilir, yararlanılacak yerleri kendi bilgisayarımıza kopyalayabilir
veya istediğimiz sayfaları yazdırabiliriz.
Okuyucuya daha kolay ve daha iyi hizmet verebilmek için
kütüphanelerde -imkânlar ölçüsünde- bilgisayarlardan ve bilgisayar
programlarından yararlanılmaktadır. Bugün kütüpha≈
179 ≈
Kompozisyon
nelerde yavaş yavaş ayrı bölümler açılarak CD kütüphaneleri
oluşturulmaya başlanmıştır.
c) İnternetten yararlanma
Akla gelebilecek hemen her alandaki ve her konudaki bilgiye
internet sayesinde kolaylıkla ulaşmak mümkündür. Sanal
kütüphaneler, on-line araştırma dergileri, internet ortamındaki
kitaplar, dergiler, antoloji sayfaları… meraklıları için sadece
birkaçıdır.
d) Bilgisayar programları ve CD (VCD, DVD)’lerden yararlanma
Bilgisayar programları kullanılarak ciltlerce kitapta yer alan
bilgi, harita, resim veya belgeseller, filmler CD veya DVD’lere
aktarılabilmektedir. Etkileşimli (interaktif) olarak hazırlanan
eğitim programlarıyla daha çok bilgiye, çok çabuk, çok ekonomik
ve çok keyifli bir şekilde ulaşmak mümkündür.
e) Dinleme
Bir dersi, konferansı, açık oturumu, tartışmayı, sohbeti vb.
dinlerken de çok şeyler öğrenmek mümkündür. Özellikle bir
amaca yönelik yapılan dinleme; dinlemeye hazır durumda,
dikkati konu üzerinde toplayıp, kavramaya çalışarak, duyguları
kontrol edip not tutarak yapılacak olursa dinlemeden elde
edilecek yarar daha da artacaktır.
f) Gözlem yapma
Başarılı bir kompozisyon oluşturmanın temel şartlarından biri
de gözlemdir. Çevrede olup bitenleri, varlıkları, nesneleri, tabiatı
duyular aracılığıyla (bir anlamda) fark etmek, bunlardan yararlı
sonuçlar elde etmek ve deneyimler kazanmak iyi bir gözlemle
≈ 180 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
mümkündür. Sanatçıları diğer insanlardan ayıran önemli özelliklerden
biri, bunların iyi bir gözlem yeteneğine sahip olmalarıdır.
Onlar, bizim göremediğimizi, önemsemediğimizi, fark etmediğimizi
hemen görürler. Çünkü onlar bakma ile görmeyi birbirinden çok iyi
ayırırlar.
Üzerinde iyi gözlem yapmadığımız konuları veya eşyayı başkalarına
anlatmak oldukça güçtür. Ömründe deniz görmemiş birine
denizin ne olduğunu anlatabilmek ancak iyi bir gözlem sonunda
mümkündür.
Gözlem yoluyla hayattan dersler almak, deneyimler kazanmak
da ihmal edilmemelidir. Meselâ, on dakika geciktiği için derse alınmayan
arkadaşlarını gören öğrenciler, bundan kendileri için bir
ders çıkarabilmelidirler.
g) Kesik (Kupür) biriktirme
Kesik (kupür); gazete, dergi vb. yerlerden kesilen yazılardır.
Okunan gazetelerde, dergilerde ilgi çeken, daha sonra kaynak
olarak kullanılabilecek türden haber, makale, fıkra vb. gibi yazılar
kesilerek gereğinde konulara göre ayrı ayrı zarflarda veya dosyalarda
biriktirilerek bir arşiv oluşturulabilir. “Ünlü bir yazara kendisini
nasıl yetiştirdiğini sormuşlar, şöyle açıklamış: Okuduğum bir kitaptan
beğendiğim sözleri not eder, bir zarfa koyarım; gazetelerden,
dergilerden kestiğim yazıları bir başka dosyada saklarım. Zamanla
bir hazine ortaya çıkar. Yazmaya oturduğum zaman benim için her
şey artık hazırdır.”
h) Şiir defteri tutma
Şiir kitaplarındaki şiirler güzeldir. Ancak bazı şiirler vardır ki bize
göre daha güzeldir, en güzeldir. İşte bu şiirlerin bir defterde toplanmasıyla
hem güzel yazılar yazarak yazma alıştırması yapılmış
≈ 181 ≈
Kompozisyon
olacak hem de duyguları en güzel şekliyle ifade yolları konusunda
birikim kazanılacaktır.
i) Günlük yazma
Herhangi bir olay, haber veya yorumla ilgili kişisel düşüncelerin
sıcağı sıcağına, günü gününe bir deftere veya ajandaya
düzenli olarak yazılması anlatım yeteneğinin geliştirilmesinde
etkili yollardan biridir.
j) Özlü sözleri derleme
Yazılı veya sözlü anlatımda sözü uzatmamak, etkiyi artırmak,
örnek vermek… için özlü sözler başlığı altında topladığımız
atasözleri ve özdeyişlerden yararlanılabilir. Bu sözlerde
uzun yılların deneyimi ve birikimi en veciz şekliyle ifadesini
bulmuştur. Özlü sözlerin derlendiği kitaplar okunup (istenirse
konularına göre) seçme yapılarak bir deftere yazılabilir. Böylelikle
hem düşünce ufku genişletilmiş hem de yazı veya konuşma
için malzeme de toplanmış olur.
KOMPOZISYON YAZMA KURALLARI NELERDIR?
Güzel ve etkili bir kompozisyon yazmak istiyorsunuz ve
bunu kurallarına uygun, görüntüsü ve içeriği itibariyle en kusursuz
şekilde ortaya koyma çabası içindesiniz. Bir kompozisyonda
uyulması gereken altın kuralları öğrenmek ve gerek
sınavlardaki kompozisyon sorularından yüksek puan almanın,
gerekse de kendinizi yazılı olarak güzel bir şekilde ifade etmenin
yollarını arıyorsanız, doğru yere geldiniz.
Bir kompozisyon, genel olarak iki yönüyle değerlendirilir:
Bunlardan biri “biçim” (görünüş özellikleri), diğeri ise “içerik”
(anlam boyutu) olarak söylenebilir. Bunun için iyi bir kompo≈
182 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
zisyonun taşıması gereken altın özellikleri, iki başlık altında
sizlere sunmak istiyorum:
BIÇIM / GÖRÜNÜŞ ÖZELLIKLERI
1) Kompozisyon, kesinlikle düz, beyaz ve çizgisiz bir A4 kâğıda
yazılmalıdır. Eğer düz yazma konusunda sorun yaşıyorsanız
altına çizgili kâğıt koyabilirsiniz; fakat bunun iz bırakmadığından
emin olmalısınız.
2) Kullanacağınız kâğıdın sol yanından 4 cm, sağ yanından
1,5 cm; üst tarafından 4 cm ve alt kısmından 3 cm kenar
boşluğu bırakmalısınız. Bu boşlukları bırakmanızın mantıklı
bir gerekçesi vardır. Kompozisyon kâğıdınızın dosyalanması
veya herhangi bir kenarına not alınması gerektiğinde kenarlarında
yeterli boşluk olmalıdır.
3) Kompozisyonu eğer bir sınav sorusu olarak yazıyorsanız
siyah kurşun kalem kullanmalısınız. Eğer bir yarışmaya falan
katılacaksanız, bunu tükenmez kalemle de yazmanız mümkündür.
Renkli kalem kullanımı, kompozisyonu sunacağınız
kişi veya kurumun açıklayacağı kurallarla belirlenir.
4) Başlık tam ortalı olmalı, ilk harfleri ya da tamamı büyük
harflerle yazılmalıdır.
5) Paragraf başlarında mutlaka 3 cm kadar boşluk bırakılmalıdır.
Bu boşluklar tüm paragraflarda eşit olmalı ve yukarıdan
bakıldığında tüm paragrafların aynı hizada başladığı görülmelidir.
6) Paragrafın içerisindeki satırların arasına boşluk bırakıl≈
183 ≈
Önsöz
maz. Tüm satırlar alt alta gelecek şekilde yazılır ve aralarındaki
boşluklar aynı olmalıdır. Yalnız paragraf bitiminde bir satır
boşluk bırakılır.
7) Satır sonuna sığmayan kelimeler doğru bir şekilde kısa
çizgiyle ayrılır ve aşağı kaydırılarak yazılır. Özel isimler, yabancı
kelimeler vs. ayrılmaz. Ayrıca üst satırda bir harf kalamaz.
8) Yazıda mutlaka yazım ve noktalama kurallarına uymanız
gerekir. Cümleler büyük harfle başlar, uygun yerlerde noktalama
işaretleri kullanılır. Sayıların ve özel adların yazımına dikkat
edilir, vs.
9) Eğer kompozisyonu elde değil de bilgisayarda yazıyorsanız,
vurgulanmak istenen kısımların kalın veya alıntı sözlerin
eğik yazı biçimleriyle gösterilmesi mümkündür.
10) Kâğıdın temizliği çok önemlidir. Kâğıtta kalem lekesi,
buruşukluk, kat izi veya başka herhangi bir leke olmaması gerekir.
Bunun için yazarken elinizin temiz olduğundan ve kâğıtta
iz bırakacak şeyleri uzak tutmakta fayda var.
11) Kompozisyonun bittiği yerin sağ alt kısmına adınızı ve
soyadınızı yazabilirsiniz. Adınızın ilk harfi, soyadınızın ise tamamı
büyük harfle yazılır. Ayrıca kompozisyonlara kesinlikle
imza atılmaz.
12) Yazınız okunaklı, anlaşılır olmalıdır. El yazısı veya düz
yazı kullanabilirsiniz. Yazıdaki harfler standart olmalıdır, yani
boyutları ve şekilleri belirgin olmalıdır. Çirkin bir yazı, kompozisyonun
anlamını gölgeleyebilir.
≈ 184 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
İÇERIK / ANLAM ÖZELLIKLERI
1) Öncelikle kompozisyonu yazma amacınızı belirlemeniz
gerekmektedir. Çünkü yazının içeriği, anlatım biçimi, kullanacağınız
kelimeler vs. hep buna göre şekillenecektir.
2) Kompozisyonun konusu hakkında bilgi edinmeli, araştırma
yapmalı veya beyin fırtınası yaparak bir taslak plan oluşturmalısınız.
Müsvette bir kâğıda, yazınızda ele alacağınız
konu başlıklarını, vereceğiniz örnekleri vs. kısa notlar hâlinde
belirtmelisiniz.
3) Kullanacağınız anlatım biçiminin konunun özelliğine uygun
olması gerekir. Örneğin bilgi verme amaçlı bir yazı yazılıyorsa,
burada açıklayıcı anlatım biçimi kullanılabilir. Fakat
deneme tarzında bir duygu/düşünce yazısı kalem alınacaksa,
burada tartışmacı veya betimleyici anlatım biçimi de kullanılabilir.
4) Kompozisyonda kullanacağınız kelimeler, konunun özelliğine
ve anlatım biçimine uygun olmalıdır. Yabancı sözcük kullanmak
metnin ileteceği mesajı gizler, anlaşılmasını zorlaştırır
ve yazıya yapmacık bir görüntü verir. Gereksiz yabancı sözcük
kullanmaktan kaçınmak gerekir.
5) Düşünceler yalın, açık ve duru bir şekilde ortaya konulmalı
ve akıcı bir üslup benimsenmelidir. Düşüncenin akışını
bozacak gereksiz ayrıntı ve örneklerden kaçınmalı, konunun
bütünlüğü korunmalıdır.
6) Düşünceyi geliştirme yollarından kesinlikle yararlanmalı≈
185 ≈
Kompozisyon
sınız. Konunun özelliğine uygun olmak üzere, örneklendirme,
tanımlama, benzetme, sayısal verilerden yararlanma, tanık
gösterme… vs. yöntemler yazının etkileyiciliğini, inandırıcılığını
ve anlaşılırlığını arttıracaktır.
7) Yazının uygun yerlerinde deyim ve atasözleri kullanmanız,
az sözle çok şey anlatmanızı ve yazıda zengin bir söz dağarcığı
kullanmanızı sağlayabilir. Ayrıca aynı kelimeleri sık sık
tekrar etmek yerine, eş veya yakın anlamlılarını kullanmanız
yazının yetenekli bir yazarın kaleminden çıktığı izlenimi verir.
8) Yazıyı “giriş, gelişme, sonuç” olmak üzere en az üç bölüme
ayırmanız gerekir. Her bölümün bir paragraftan oluşması
fikri doğru değildir. İki paragraflık bir giriş, beş paragraflık bir
gelişme, bir paragraflık bir sonuç mümkündür. Bu bölümler
kesinlikle yazıda gösterilmez, okuyan tarafından anlaşılır.
9) Anadiline hâkim olan bir yazar, yazısında anlatım bozukluğu
yapmamalıdır ve Türkçenin kurallarına uygun cümleler
oluşturmalıdır.
10) Yazınız bir ana fikir ve ona bağlı yardımcı fikirler etrafında
toplanmalıdır. Konudan uzaklaşmanıza neden olacak gereksiz
örnekler, olaylar vs. anlatılmamalıdır. Anlatımın akışına
uygun geçişler yapılmalıdır.
Yukarıda sıralanan başlıklar, iyi bir kompozisyonun özellikleridir.
Bu özelliklere büyük ölçüde uyan bir yazı, gerçekten
başarılı olmuş kabul edilir. Ayrıca iyi yazmanın ilk koşulunun,
gerçek bir okur olmaktan geçtiğini hatırlatmak isterim. Çünkü
bilgi olmadan düşünce olmaz, düşünce olmadan da kompozisyon
yazılmaz. Aşağıdaki başlıktan ulaşacağınız “kompo≈
186 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
zisyon” sayfamızdan da bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgi edinebilirsiniz.
KOMPOZİSYON YAZMANIN METODU (YÖNTEMİ)
Türk edebiyatında kompozisyon, “tertip, düzen, düzenli
yazı” anlamlarına gelmektedir.
Kompozisyon yazma işi, şu sıraya göre yapılır:
Kendi seçtiğimiz veya bir başkası tarafından seçilen bir
konu üzerinde kompozisyon yazarken, zihnimizde yapacağımız
ilk işlem; o konu ile ilgili duygu, düşünce, hayal ve bilgilerimizi
canlandırmaktır.
Üzerinde kompozisyon yazacağımız konu; şiir veya düzyazı
türünde bir eser, herhangi bir eserden alınmış bir parça, bir
atasözü, bir özdeyiş veya soyut bir duygu (sevmek gibi) olabilir.
Meselâ (örnek olarak), şu sözü ele alalım: “Hayatta hiç kimse
başarı merdivenini elleri cebinde tırmanmamıştır.” Bu sözde,
konu, “çalışmak, başarma için çalışmak” tır.
Konuyu bulduktan sonra yapacağımız ikinci işlem, kompozisyon
konumuzdaki ana düşünceyi ve yardımcı düşünceleri
belirlemektir.
Ana düşünce (fikir); bir konu üzerinde bir kimsenin kendine
özgü düşüncesidir. Mesela yukarıdaki sözde, ana düşünce
“Başarılı olmak için çok çalışmalıyız.” Cümlesi olabilir.
Ana düşünceyi destekleyen, ana düşünceyle ilgili olan öteki
düşüncelere de “yardımcı düşünceler” denir.
≈ 187 ≈
Kompozisyon
KOMPOZİSYON YAZMA DENEMESİ
Bize “Orman konusunda bir kompozisyon yazınız.” denilmiş
olsun.
Burada konu “orman”dır.
Önce paragraf yaparız.
Ormanın tanımını yaparız. (Orman, insan ve toplum için
faydalı olan, içinde farklı canlıları barındıran, ağaçlardan oluşan
bir yerdir.)
Ana düşünceyi belirleyeceğiz. (Orman, insan ve toplum için
çok faydalı olduğundan korunmalıdır.)
Ana düşüncemizi, paragraf yaparak, açıklayacağız.
Sonra yardımcı düşünceleri belirleyeceğiz.
Orman, yeşilliklerle örtülü, tabiatın bir parçasıdır.
Çeşitli hayvan türlerini barındırır.
İçimizdeki güzellik duygusunu tatmin eder.
Orman, ekonomik bir kaynaktır.
Yukarıda belirlediğimiz yardımcı düşüncelerin her birini, birer
paragrafta açıklayacağız.
En son olarak satırbaşı yapıp, yeni bir paragrafta; “Kısaca,
kısacası, demek ki, öyleyse, netice olarak,…” gibi ifadelerden
birini kullanarak, ormanlarımızı korumamız gerektiğinden söz
ederek yazımızı bitireceğiz.
Yazımıza bir de başlık koyduk mu, bu iş tamamdır. (Ormanlar
Canımız)
Bu kadar kolay işte.
≈ 188 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
DÜZENLİ BİR KOMPOZİSYON KÂĞIDININ ÖZELLİKLERİ
1. Temiz, karalamasız, beyaz ve çizgisiz kâğıt olmalıdır.
Kompozisyon kâğıdı; buruşuk ve lekeli olmamalı, silgi izleri
bulunmamalıdır.
2. Boyalı kalemler dışındaki kalemler kullanılmalıdır. Kompozisyon
yazılılarında siyah kurşun kalem, ödevlerde mavi
mürekkepli dolmakalem veya tükenmez kalem kullanılır.
3. Kâğıdın etrafına süsleme yapmak, resim yapmak gereksizdir.
4. Yazılar okunaklı ve eşit aralıklı yazılmalıdır. Harfler, kelimeler
ve satırlar arasında eşit boşluk olmalıdır.
5. Kâğıdın sol üst köşesine isim, sınıf, numara; sağ üst köşesine
tarih yazılmalıdır.
6. Kâğıdın sol tarafında üç-dört santimlik, sağ taralında
yarım santimlik boşluk bırakılmalıdır.
7. Kâğıt çizgisizse, satırlar arasında eşit aralıklar bırakmaya
ve satırların doğru bir çizgi takip etmesine gayret edilmelidir.
8. Kâğıdın sol tarafına çizgi çizilmek istenmiyorsa, satır ve
paragraf başlarının aynı hizada olmasına dikkat etmelidir.
9. Harfler ve kelimeler arasındaki boşluklar artıp azalmamak,
belli bir aralık bırakılmalıdır.
10. İmlâ ve noktalamalar yanlışsız olmalıdır.
≈ 189 ≈
Kompozisyon
11. Satır sonlarındaki heceleri yanlış yerden ayırmamak gerekir.
12. Noktalı harflerin noktalan unutulmamak; nokta yerine
yuvarlaklar kullanılmamalıdır
Sağlamak zorunda olduğumuz bu kâğıt temizliği ve düzeni,
göze güzel görünmekten öte bir anlam da taşımaktadır. Doğru
anlaşılmak için, yazımızın ve ifadelerimizin kurallara uygun
ve yanlış anlaşılmaya yol açmayacak şekilde doğru ve düzenli
olması gerekir.
Yazıyı güzelleştirmek veya okunaklı hale getirmek zor bir
şey değildir. Biraz itina ve dikkat yeterlidir. Kalem, bizim irademiz
dışında işleyen bir alet değildir. Ona hâkim olmak elimizdedir.
Yazısı okunaklı olmayan bir öğrenci, dikkatle, düzgün
yazmaya özen göstererek yazdığında yazısının ne kadar
farklılaştığını görecektir. Ancak, ani bir büyü ile güzel yazmayı
beklememek gerekir. Önce harfleri asli şekilleriyle yazıp yazmadığımıza
bakmalıyız. Süslü, gereksiz özenti de yazıyı çirkinleştirebilir.
Okunaklı yazmanın bir yolu da, yazmaktan zevk almaya çalışmak
ve bol bol yazmaktır. Sonra da yazılar, öğretmene ya
da yazısı ve okuması iyi olan birine gösterilmelidir.
≈ 190 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
YAZILI KOMPOZİSYON
Yazı yazmak, duygulan ve fikirleri kelimelerle ifade etmektir.
Düşünce, bir akım, bir çağlayan, bir bulut gibidir. Onu beynimizden
kâğıda transfer edebilmek ustalık ister. Düşünceyi
parmaklarımızla kalem arasında sımsıkı yakalayabilmek için,
yazdığımızı disipline edebilmeliyiz. Aksi takdirde yazı, duygu
ve düşünceleri ifade aracı olmaktan çıkar ve anlamsız kelimeler
yığını, laf salatası olur. Öyleyse gerektiğinde kalemimizi bir
değnek, hatta kamçı gibi kullanarak zihnimizdeki düşünceler
sürüsünü gütmeyi bilmeliyiz.
Bir disiplin ve düzen, yazılı kompozisyon için şarttır. Allah’ın
yarattığı herşeyde ayrıntılarıyla işlenmiş bir düzen, intizam ve
uyum vardır. Tüm varlıklar bu düzen ve uyumla ayakta durur.
Talim de evrenin bu düzenini kavramaya çalışır. İnsanlar düzenledikleri
düşünceyle, yaptıklarım intizamlı yapmakla tabiatla
uyum içine girerler, bu da tevhidin hayata yansımasıdır.
Bu yüzden iyi yazan insan, kendini iyi ifade ettiği için mutlu
olur. Ayrıca Allah’ın kendisinde yansıyan cemal vasfını da taklide
çalışmış sayılır.
İYİ BİR KOMPOZİSYON NASIL YAZILIR?
1. İYI OKUMAYA ÖNEM VERMEK
İyi okumak, anlayarak okumak demektir. Okurken bütün akıl,
bilgi birikimi ve hayal gücü harekete geçirilmelidir. Gözlerin kelimeler
üzerinde dolaşması yetmez. Durulması ve düşünülmesi
gereken yerler vardır. Altı çizilmesi, notlar alınması gereken yerler
bulunabilir.
Okumak her şeyden önce insana mutluluk veren bir iştir. Bir
≈ 191 ≈
Yazılı Kompozisyon
kitap bizi padişahlarla, şairlerle, kuşlarla konuşturur; uzak dağlan
yanımıza getirir; bizi görünenin ötesine taşır. Bir tek ömrümüzün
içinde başka ömürleri tanıtır; dünyamızı genişletir ve onu zenginleştirir.
Kitaplardan aldığımız bu zevkin yanısıra ondan gelebilecek
faydalan da hesaba katarak okumalıyız.
Kitap, insanın bilgi ve kültürünü artıran, kelime hâzinesini zenginleştiren,
dil yeteneğini güçlendiren, düşünce ve hayal ufkunu
genişleten en etkili araçtır. Kitapları anlamadan okursak, onlardan
hiç bir yarar sağlayamayız ve onları okumak için harcadığımız
zamanı boşa geçirmiş oluruz.
Okumada önemli hususlardan biri de, okunacak kitabın seçimidir.
Rastgele kitap seçerek okumanın yaran çok az olur. Okumanın
bize faydalı olmasını istiyorsak önce doğuştan sahip olduğumuz
eğilim, istek ve zevkleri tanımalıyız. Sonra, okuyacağımız
kitaplar konusunda bir sınır çizmeli, bu sınırın dışına fazla çıkmamalıyız.
Bunu yaparken de bilgisine, aklına güvendiğimiz birinin
yardımım istemeliyiz. Kitaplığımıza, ancak değer verdiğimiz kitaplan
koymalı ve ne okuduğumuzu; okuduğumuzun içinde neler
bulunduğunu bilmeliyiz.
Kendimizi gerçek manada eğitmek için kitaplarda olanı kendi
içimizde araştırmalı ve hayattaki karşılıklarım bulmalıyız. Aksi
takdirde ne kadar çok okursak okuyalım, bugün bilmemiz, düşünmemiz
ve hissetmemiz gerektiğinde “o kitabı okumadım” ya da
“daha oraya gelmedim” demek zorunda kalırız. Anlayarak yapılan
okuma, insana hem zevk verir, hem güzel duygulan tatmin eder,
hem de bir şeyler öğretir. “İşleyen demir, ışıldar.” derler. İnsan
zihnini işleten, fikir ve duygu üretimine yönelten, yeni ufuklara
uçurtan ve daha aydınlık dünyalara götüren sihirli araç, okumadır
≈ 192 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
2. GÖZLEME ÖNEM VERMEK
Gözlem; dış dünyada bulunan bir şeyi, iyi anlamak için,
onun meydana çıkan türlü belirtilerini gözden geçirme işidir.
İyi bir kompozisyon için hayatı ve insanları, onların arasında
bulunarak tanımak gerekir. Bu tanıma işi iradeyle gerçekleşmelidir.
Çünkü bilerek bakanla, bilmeyerek bakan bir olamaz.
Her gözlem bir düşünce oluşturur. Düşüncenin niteliği gözleme
bağlıdır. Herşeyi gözlemek ve tanımaya çalışmak zekânın
gelişmesini, konuşma konularının artmasını sağlayabilir.
Ancak insan kolay ve farketmeden etkilenen; bu etkilerle
biçimlenen bir yaratıktır. Öyleyse irademizi güzel, faydalı, iyi
şeylere bakmak için kullanabilmeliyiz. Görünen şeyin güzel
oluşu kadar, gören gözün ve görme biçiminin güzel oluşu da
çok önemlidir. “Güzel gören güzel düşünür; güzel düşünen hayatından
lezzet alır.”
Bizler, içinde yaşadığımız mekânların ve bu mekânların
kurulduğu toprakların insanlarıyız. Ona bağlı olmaz, ondan
haberdar bulunmazsak düşüncelerimiz ve düşüncelerimizin
ürünü olan yazdıklarımız arasında kopukluk olur. İnsan kendi
doğasına aykırı şeylere sahiplenmeye çakşırsa, ancak olsa
olsa iyi bir taklitçi olabilir. Yazdıklarında özentiye, abartıya,
süse düşen insanlar da bu tür taklitçilerdir.
Dolayısıyla bize ait olduğu belli olan, gerçek bir kompozisyon
yazmak istiyorsak, özgür irademizi içinde bulunduğumuz
dünyayı tanımaya ve ondan ilham almaya yöneltelim.
≈ 193 ≈
Yazılı Kompozisyon
3. DÜŞÜNMEYE ÖNEM VERMEK
Hayatımızın sıradan bir alışkanlığı gibi görünen düşünme
işi, her konuda olduğu gibi kompozisyon yazma sırasında ve
öncesinde büyük değer taşır. Okuyan ve gözleyen herkes zihnini
harekete geçirmeli ve olayları, okuduklarım kendi zihin
süzgeçlerinden geçirmelidir.
Herkes kendi yerine düşünür, kimse başkası için düşünemez.
Bu yüzden her insan kendi düşüncesinden sorumludur.
Düşünce, Allah’ın bize bahşettiği bir özelliktir. Yok edilemez
ve baskı altına alınamaz. Herkes kendi düşüncesini özgürce
keşfetmelidir. Bu keşif ortaya büyük kompozisyonlar ve özgün
eserler çıkartır.
Düşünmeyi öğrenmek mümkün ve gereklidir. Dış dünyadan
zihnimize düşen intibaları bir düzene koyamazsak bu birbirinden
bağımsız şeylerin etkisiyle kendimizi yorgun ve çaresiz
hissederiz. Mesela, hayattan umduğunu bulamayan bir insan
mutsuzluğuyla ilgili hayallere dalarsa kendisi hakkında düşünmüş
sayılamaz. Fakat kalkıp eline bir kitap alan, süslerini
ve ilaçlarım çöpe atan, dostlarıyla düşmanlarım ayırt etmeye
çalışan ya da en azandan dua etmek için ellerini kaldıran bir
insan kendi meselesi hakkında düşünmüş sayılabilir.
İnsanı düşünmeye yöneltmek zorla olamaz. Bu, insanın
kendi içinden gelen bir alışkanlık; bir meziyettir. Düşünmeye
alışkın insanlar genellikle kendilerine ve çevrelerine karşı meraklıdırlar.
Kur’an, aklımızı kullanmayı ister; tefekkürü önemli bir ibadet
≈ 194 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
olarak gösterir. Yaratıkların en şereflisi olduğumuzu hatırlayarak,
öncelikle dış dünyaya karşı meraklı olmalı ve onu anlamaya
çalışmalıyız. Bundan başka:
1) Düşünmekten hoşlanın ve onsuz yapamaz hale gelin.
Düşününce zihniniz ağrıyarak yansın. Bu size tatlı bir yorgunluk
verir.
2) Düşünme konusunda kimsenin baskısına girmeyin.
Kimse gibi düşünmeye çalışmayın.
3) Bir şeyden başka şeylere devamlı atlayarak düşünmeyin.
Kendinizi bu akışa kaptırmayın. Kaptırırsanız boş hayal
kurmuş olursunuz. Düşüncenize hâkim olamıyorsanız elinize
bir kalem alın ve kâğıda aktarın.
4) Düşünmekten korkmayın. Onu bir zorluk, bir sıkıntı ve
kuşku verici iş olarak görmeyin.
5) Düşünce hep yeniden üreyen bir şeydir. Üremesi için
beslenen bir zekâya ihtiyacı vardır. Okuyun ve zihninizi zenginleştirerek
güzel düşünceler üretin.
6) İyi ya da kötü durumlar, iyi ya da kötü düşüncelerden
doğar. Çünkü düşünce çok güçlü ve biçimleyicidir. İyi düşünün,
çevrenize iyilik dolsun.
7) Düşüncenin gelişmesi için mukayeseye ihtiyacı vardır.
Kendinizi iyi, dürüst, akıllı, namuslu, bilgili insanlarla mukayese
ederek düzeltin. Sizinle karşıt düşüncede olan insanlarla
tartışın ve düşüncelerinizi savunun.
8) Düşünce, gücünü bilgiden alır. Bilerek düşünenlerin dü≈
195 ≈
Yazılı Kompozisyon
şüncelerini, bilmeden sahiplenirseniz, bu düşünceyi hayatınıza
geçiremezsiniz.
9) Sadece düşünme işi yeterli değildir. Düşüncelerinizi
gözden geçirin. Ne düşündüğünüzü bilin. Düşüncenizin yanlış
olduğunu anlayınca onu hemen terketmenin bir erdem olduğunu
da unutmayın.
4. ORIJINAL (=ÖZGÜN) OLMAYA ÇALIŞMAK
Kompozisyonda başarıyı sağlayan unsurlardan biri de, orijinal
olmaktır. Orijinal olmak, nitelikleri bakımından benzerlerinden
ayrı ve üstün olup, örnek diye alınma değeri bulunmak
demektir. Kompozisyon yazmada orijinal olmak ise, duyguda,
düşüncede, anlatımda ve planda başkalarına benzememek,
başkalarından değişik ve farklı bir yol takip etmek demektir.
Herkesin düşündüğünü yazmak, kompozisyonumuza orijinallik
(=özgünlük) kazandırmaz. Bu tip kompozisyonlar çekici
ve etkileyici olmaz. İnsanlar, daha önce söylenmemiş düşüncelere
koşarlar. Bu yüzden, kompozisyon yazarken, daha önce
işlenmiş bir konu dahi ele alınsa, bu konu üzerinde ileri sürülen
düşüncelerin yeni olmasına dikkat etmelidir. Bunlar, okuyanın
zihninde yeni düşünce ufukları açabilmek, eski düşüncelerin
yeni bir biçime girmesini sağlamalıdır. Her kompozisyon yazışta,
söylenmemişi, yazılmamışı bulmaya çalışmamız gereklidir.
Aksi takdirde bir taklitçi durumuna düşeriz. Taklit ise, hiç bir
zaman taklit edilen asılı geçemez.
Sadece düşüncemizin değil; duygularımızın da, zihnimizde
canlandırdığımız hayallerin de orijinal olması gerekir. Kompo≈
196 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
zisyonda başarıyı noktalayan unsur, anlatımdır. Bu yüzden anlatımın
da orijinal olması gereklidir. Bilgi ve kültürümüz ne kadar
fazla, ele aldığımız konu ne kadar ilginç, düşünce, duygu
ve hayallerimiz ne kadar çarpıcı olursa olsun, eğer anlatımımız
orijinal değilse, hiç bir değer ifade etmezler. Süse ve sanata
sapmadan, açık, sade, doğru ve yalın bir anlatımla kompozisyon
yazarsak, hem demek istediğimiz kolay anlaşılır, hem de
okuyanı etkiler. Duygu, düşünce ve hayallerimizi herkesin yazabileceği
kelime, tamlama ve cümlelerle ortaya koymamaya çalışmalıyız.
Beylik, basmakalıp, bayağı, lüzumsuz ve doldurma
sözlerle dolu bir kompozisyon, orijinal değildir. Üslup, yazarların
duygu, düşünce ve hayallerini herkesten ayrı, kişisel biçimde,
orijinal olarak ortaya koymalarından doğar. Öğrencilerin de, bir
üslup sahibi olabilmek için, orijinal anlatım sergileyebilmeleri,
bu yolda özel gayret göstermeleri gereklidir.
Hayatta, imkân nisbetinde, kendimizde, bizden başkasında
bulunmayan şeyleri bulmaya çalışmalıyız. Kimseyi taklide çalışmamalıyız.
Kendimize ait en kötü orijinal bir kompozisyon,
kopye veya taklit güzel bir kompozisyondan daha iyidir. Kendimiz
olmaktan korkmamalıyız. Düşüncelerimizi kendi özgürlüğümüzle
yazıya dökmeliyiz. Böyle bir kompozisyon, belki en başardı
kompozisyon olmayabilir. Ama birbirine benzeyen başardı
kompozisyonların hepsinden daha değerli ve dikkate değerdir.
5. BILGI VE DÜŞÜNCE BAKIMINDAN DOĞRU OLMAK
Bir kompozisyondaki bilgi ve düşünce, şüpheye yer vermeyecek
şekilde doğru olmalıdır. Doğruluk iyi öğrenmek ve mantıklı
düşünmekle kazanılır.
6. AÇIKLIK, DURULUK, YALINLIK
≈ 197 ≈
Yazılı Kompozisyon
Bir cümlenin açık olması, onu okuyanların ondan çok farklı
şeyler anlamaması demektir. Yani belli bir şeyi şüpheye meydan
vermeyecek şekilde ifade etmesidir.
Bir cümlenin duru olması, duygu ve düşünceleri anlatan kelimelerin
fazla olmaması, gereksiz kelimelere yer vermemesiyle
gerçekleşir.
Bir cümlenin yalınlığı, ifade edilmek isteneni süslü kelimelere
başvurmadan anlatmakla gerçekleşir.
Bir kompozisyonun açık, duru ve yalın olması gerekir. Böyle
bir kompozisyon kolay ve çabuk anlaşılır, sıkıcı olmaz, kalıplaşmış
olmaktan da kurtulur.
7. İMLÂ VE DILBILGISI KURALLARINA UYGUNLUK
İmlâ, bir dildeki kelimelerin aslına uğun olarak doğru yazılış
ve söyleniş şekillerini kapsar. Günlük konuşma dilinde, bölgeden
bölgeye, kişiden kişiye farklılaşan kelimeler, anlam kaybına
pek yol açmazlar. Ancak şive farklılıkları ve bir kelimenin
asıl şeklini öğrenmemiş olmak yazı diline kargaşa getirir. Bu
sebeple yazı dilinde dil birliği şarttır. Bir kelimenin doğru yazılışım
öğrenmek için istekli ve meraklı olmak gerekir; Yeni bir
kelime, metni içinde görülmemişse imla Kılavuzuna bakılmalıdır.
Bol kitap okumak ve herhangi bir türde yazılar yazmak da
imlayı kuvvetlendirir.
≈ 198 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
ÖRNEK KOMPOZİSYON YAZILARI
Konu: “Yazın gölge hoş, kışın çuval boş.” Atasözünü açıklayan,
düzenli bir yazı yazınız.
ZAMANINDA ÇALIŞMAK
Tarımla uğraşanların ürün alma zamanı, yaz mevsimidir.
Tarlalar, baharda ekilmeye hazırlanır, sürülür, tohum ekilir,
ilaçlanır. Yazın olgunlaşan ürünler toplanır, temizlenir, ayıklanır
ve kış için depolanır. Böylece insan zamanında çalışarak
sıkıntılı günleri için birikim yapmış olur, o günler gelip çattığında
da sıkıntı çekmez.
Yaz günlerine benzetilen gençlik günleri, insanların kış
mevsimine yani yaşlılık günlerine hazırlanma günleridir. İnsanın
gençliği, yaz günleri gibi rahat, kaygısız, neşe ve umut doludur.
Bu durum, insanı hayatın hep böyle geçeceği şeklinde
bir düşünceye sürükler. Oysa her yazın bir de kışı, yani soğuk
ve yiyeceklerin kıt olduğu mevsimi vardır. İnsanın yaşlılığı da
böyledir. Gençken çok olan enerji, sağlıklı olma durumu ve
umutlar, yavaş yavaş insanı terk eder. Yerini hastalık, halsizlik
ve bıkkınlık alır. İnsan, karşılaştığı sorunları -en çok da parayla
ilgili olanları- çözmede zorlanır. Memnun olmadığı hayatını
değiştirecek, yeni baştan kuracak, düzenleyecek enerjisi ve
zamanı kıttır. Bu sebeple insan enerji ve sağlık dolu gençlik
günlerini, hayal kurarak geçirmek yerine, kış günleri için çalışmalı,
birikim yapmalı. İşte o zaman, yaşlılık günlerinde rahat
bir yaşam sürebilir.
Bu her alanda böyledir; her başarı, her rahatlık, her zenginlik;
bir çalışmanın, hazırlanmanın, yetişmenin, birikimin so≈
199 ≈
Yazılı Kompozisyon
nucudur. Kimse çalışmadan, alın teri dökmeden bir yere gelemez,
şans eseri gelse bile, geldiği yerde tutunamaz, orada
kalamaz. Ancak bilgisi, çabası, birikimi ve kişiliği ile geldiği
yeri hak ettiğini ispatlarsa, insanlar ona saygı gösterir, o da
ulaştığı yerde rahat eder.
Öyleyse, her şeyin tozpembe göründüğü ve insanı tembelliğe,
yaşamın tadını çıkarmaya davet eden yaz mevsimine kanmamalı,
gençlik günlerini iyi değerlendirmeli. Yaşlılığını rahat
geçirmek için bu günden kolları sıvamalıdır. Aksi halde insan,
masaldaki ağustos böceğinin durumuna düşmekten kurtulamaz.
Konu: “Ne ekersen onu biçersin.” Sözünü açıklayan bir kompozisyon
yazınız.
NE EKERSEN ONU BİÇERSİN
Bu dünyada herkes yaptığının karşılığını bulur. Kötüler er
geç cezalarını çekerler. İyiler ise, türlü şekil ve yollarla mükâfat
görürler.
İyi niyetle attığımız her adım, yaptığımız her iş, er geç yüzümüzü
güldürecektir. Birçokları, karşılaştıkları zorluklardan,
kötü ve sıkıntılı durumlardan yakınır dururlar. Oysa tüm kötülüklerin
ve acı gerçeklerin ilk tohumu insan ruhuna atılır. Yalnız
kendini düşünmenin ve bencilliğinin ihtirasına kapılan insanoğlu,
dünyayı kendi arzularını fazlasıyla doyurabileceği bir ganimet
alanı sanır. Vicdan, irade ve eğitim, o büyük güçlerini göstermediği
sürece kötülükler kara bir bulut gibi sarar dünyamızı.
≈ 200 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Bazen işlerimizin gönlümüzce olmadığına, çabalarımızın
meyvelerini alamadığımıza üzülürüz. Bunların gerçek nedenleri
üzerinde duracağımıza, koyu bir karamsarlığa kapılırız. Hayatta
atılan ilk adımlar, sonuçları bakımından çok önemlidir. Bu nedenle
hayatta, her türlü alanda ilk adımları atarken çok dikkatli
olmalıyız. Yersiz düşüncelerle, yanlış davranışlarla çevremize,
dolayısıyla da kendimize zarar vermekten kaçınmalıyız. Başkalarının
bize karşı iyi niyetli olmalarını istiyorsak, önce kendimiz
iyi olmalıyız.
Kısacası; Her birey kendi içindeki kötülük tohumlarını yok etmeyi
başardığı takdirde, bu dünyada kötülük denen şey de ortadan
kalkacaktır.
YAZILI KOMPOZISYON TÜRLERI
HIKÂYE (ÖYKÜ)
Yaşanmış veya yaşanması mümkün olan olayların okuyucuya
haz verecek şekilde anlatıldığı kısa edebî yazılara hikâye
(öykü) denir.
Hikâyelerde esas itibariyle bir asıl olay bulunur. Bazen bu asıl
olayı tamamlayan yardımcı olaylara da rastlanır. Hikâyelerde
belli bir zaman diliminde ve sınırlı bir mekânda yaşanan olay
(veya olaylar) anlatıldığı için çevrenin ve kahramanların tanıtımına
pek yer verilmez.
Manzum tarzda yazılan hikâyeler de vardır. Mehmet Âkif ve
Tevfik Fikret bu tarzın başarılı edipleri arasındadırlar.
≈ 201 ≈
Yazılı Kompozisyon
ROMAN
İnsanların başlarından geçen veya geçmesi mümkün olan
olayların yer ve zaman belirtilerek etraflıca anlatıldığı, uzun
edebî yazılara roman denir.
Hikâyede tek olay bulunmasına karşılık romanda birbirine
bağlı olaylar bulunur. Romandaki olaylardan her biri hikâyeye
konu olabilir. Kahramanların ve çevrenin tanıtımına hikâyelerde
pek yer verilmezken romanlarda kahramanların ve çevrenin
tanıtımı yeri geldikçe değişik bölümlerde birbirini tamamlayacak
şekilde yer alır. Romanı okuyup bitiren bir kişi yazarın
anlattığı kahramanları, olayı ve çevreyi göz önünde canlandırabilir.
Romanlar işledikleri konulara ve üslûplarına göre tarihî roman,
macera romanı, polisiye roman, töre romanı, psikolojik
roman, nehir roman gibi çeşit¬lere ayrılabilir.
Hikâye ve romanlarda gerçeğe uygunluk aranır. Yani, hikâye
ve romanda anlatılanların, gerçek olmasa bile, gerçekmiş
intibası uyandıracak şekilde yazılması gerekir.
TIYATRO
Hikâye veya romana konu olabilecek olayların seyirciye
sahnede temsilî olarak da gösterilebilmesi için sahne tekniğine
uygun olarak yazılan edebî yazılara tiyatro denir. Tiyatro
terimi; sahne eserinin oynandığı yer ve sahne eserini oynama
sanatının adı olarak da kullanılır.
Tiyatronun oluşmasında eser (senaryo), oyuncular, sahne
ve seyirci unsurları her zaman dikkate alınır. Tiyatro hem göz
hem kulağa hitap ettiği için diğer türlere göre daha etkilidir.
≈ 202 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Tiyatro eserleri genellikle, sahnede oynanmak üzere yazılırlar,
ancak oynanmak için değil de okunmak için yazılan tiyatro
eserleri de vardır.
Klâsik tiyatroda üç (zamanda, mekânda, olayda) birlik kuralına
uymak esastı. Ancak günümüzün teknik imkânları sayesinde
tiyatro sahnesinde canlandırılamayacak bir olay hemen
hemen yok gibidir.
Tiyatro (oyun) terimi daha çok genel anlamda kullanılır. Tiyatro
için, konusuna ve sahnede sunuluş biçimine göre trajedi,
komedi, dram, monolog ve müzikli tiyatrolar (opera, operet,
opera komik, vodvil, bale) gibi özel adlandırmalar da kullanılır.
SENARYO
Senaryo, bir filme konu olacak olayın, hikâyenin, romanın
sinema tekniğine göre sahnelere bölünerek açıklamalar ve
diyaloglar tarzında hikâye edildiği yazılardır. Senaryo, sesli
filmler çekilmeye başlandıktan sonra ortaya çıkan ve teknik
imkânların sinemada her geçen gün daha fazla kullanılmasıyla
gittikçe önem kazanan bir türdür. Senaryolar filmlerin çekilmesine
temel oluştururlar. “İyi bir senaryodan kötü bir film yapılabilir
ama kötü bir senaryodan iyi bir film asla yapılamaz.”
(Rene Clair)
Senaryo; süje, eşel ve tretman denen aşamalardan geçtikten
sonra senaryo hâline gelir. Filme çekilecek konu sinemaya
göre önce özet şekilde kabataslak yazılır (Süje). Sonra konu
içindeki olayların birbirleriyle bağlantısı bir plân dahilinde ku≈
203 ≈
Yazılı Kompozisyon
rulur. Buna şema da denir (Eşel). Daha sonra ayrıntılar dahil
edilerek konu genişletilir, karakterler çizilir ve konuşmalar yazılır
(Tretman). Bu aşamada sinematoğrafik hikâye kurgusu
ve işlenişi bakımından filmlik bir şekil alır. Son olarak senaryo
yazarı kendisini eleştirel bir gözle filmin tenkidini yapan seyirci
yerine kor ve sinema tekniğinin inceliklerini de hesaba katarak
senaryosuna son şeklini verir.
MASAL
Olağanüstü kişilerin (veya kahramanların) başlarından geçen
olağanüstü olayların yer ve zaman belirtilmeden anlatıldığı
yazılara masal denir. Masallar, halk masalları ve sanat
masalları olarak ikiye ayrılabilir: Halk masalları toplumun değer
yargılarını, anlayışını, kültürünü, dünya görüşünü yansıtan
anonim ürünlerdir. Sanat masalları ise (toplumda görülen aksaklıkları
yermek, bir düşünceyi ortaya koymak gibi) belli bir
amaca yönelik olarak yazılan masallardır.
FABL
Sonunda bir ahlâk dersi vermek amacıyla kaleme alınan,
konusu bitkiler, hayvanlar veya cansız varlıklar arasında geçtiği
düşünülen ve genellikle manzum olan edebî yazılara fabl
denir. Kişilerin veya toplumun aksayan yönleri fabl aracılığıyla
düzeltilmeye çalışılır. Hayalî varlıklar ve olaylar gerçeğe ne
kadar yakın olursa fabl o derecede etkili ve başarılı olur. Teşhis
ve intak sanatlarından yararlanılarak anlatıma canlılık ve
güzellik katılır.
Fablin sonunda kıssadan hisse alınabilecek bir dersin verilmesi
onu masaldan ayıran özelliklerin başında gelir.
≈ 204 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Hint filozofu Beydeba’nın Kelile ve Dimne’si ile La Fontaine’in
Fabller’i bu türün başarılı örneklerindendir. Orhan Veli’nin
La Fontaine’in Masalları adıyla manzum olarak Türkçeye
kazandırdığı çalışma da anılmaya değerdir.
HÂTIRA (ANI)
Toplum hayatında önemli görevler üstlenmiş, toplumu ilgilendiren
önemli olayları bizzat yaşamış veya bu olaylara şahit
olmuş kişilerin bu olayları duyurmak için sanat değeri taşıyan
bir üslûpla yazdıkları yazılara hâtıra denir.
Hâtıralarda dürüstlük, samimiyet, doğruluk ve tarafsızlık ön
plânda olmalıdır. Ancak hâtıralar –çoğunlukla- yazanın kendi
bakış açısına göre anlatıldığı için aynı olaylar hakkında farklı
kimseler tarafından yazılan hâtıralar arasında bazı farklılıklar
olabilir. Bu sebeple hâtıralar -her ne kadar- yaşanmış olaylarla
ilgili olsalar da tarihî bir belge olarak doğrudan kullanılamazlar.
Hâtıra ile günlük birbirine karıştırılmamalıdır. Günlük adından
anlaşıla¬cağı üzere yaşanırken, günü gününe yazılır.
Hâtıralar ise aradan zaman geçtikten sonra yazılır. Hâtıra
yazarı gerçekleri dile getirmek ve tarafsız olmak anlayışıyla
anlattığı döneme ait çeşitli belgelerden, mektuplardan, dergilerden,
gazetelerden de yararlanabilir.
Hâtıra yazılarını ilginç yapan yönlerden biri de tarihe, topluma,
sanata… yön veren insanların özel bilgiler vermiş olmasıdır.
≈ 205 ≈
Yazılı Kompozisyon
GÜNLÜK
Bir kimsenin düzenli olarak, günlük olaylarla ilgili yorumlarını,
bunlardan kaynaklanan o günkü anlayışlarını, düşüncelerini,
üstüne tarih atarak kaleme aldığı kısa yazılara günlük veya
günce denir.
Günlük, bir anlamda günü gününe yazılan hâtıralar olarak
değerlendirilebilir. Okuyucular dikkate alınmadan yazılan günlükler,
özeldir. Duyguların, düşüncelerin yoğun olduğu anlarda
sıcağı sıcağına yazılan günlüklerin anlatımı geliştirmede
önemli bir yararı vardır.
Günlükler bir deftere yazılabileceği gibi daha kullanışlı olması
bakı¬mından bir ajandaya da yazılabilir.
GEZI YAZISI (SEYAHATNAME)
Gezi yazısı, yurt içine veya yurt dışına yapılan gezilerde gezilip
görülen yerlerin anlatmaya değer ilginç yönlerinin kaleme
alındığı edebî yazıdır.
Gezi yazılarında gezginin dikkatini çeken ve farklı bir özellik
gösteren insanlar, tarihî ve tabiî güzellikler, farklı kültürler gibi
konular güncel olaylarla da bütünleştirilerek edebî bir üslûpla
anlatılır.
Günümüzün (ulaşım, haberleşme, radyo, televizyon, bilgisayar,
internet VCD gibi) teknik imkânları gezi yazılarının önemini
ve ilginçliğini kısmen de olsa azaltmakla birlikte tarihî değeri
olan seyahatnameler hâlâ önemini koru¬maktadır.
≈ 206 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
HABER
Haber, bilinen bir zamana ait olayı en kısa sürede muhatabına
ileten, geniş bir kitleyi ilgilendiren ve değeri ilgilendirdiği kişi
sayısıyla ölçülen yazıdır. Bütün basın dünyasının bildiği Lord
Northcliffe’in “Bir köpek, bir adamı ısırırsa bu bir haber değildir;
fakat bir adam bir köpeği ısırırsa bu bir haberdir.” sözü haberin
ne demek olduğunu veciz bir şekilde ifade eden cümle olarak
sıkça kullanılır.
Gazetelerin çıkış sebebi haber verme olduğu için haber, gazetenin
ruhu ve temel unsurudur. Dolayısıyla habersiz, gazete
olmaz. Fakat radyo, televizyon ve internetin yaygınlaşması gazetecilerin
haberi bir an önce verme işini zora sokmuştur. Çünkü
gazetedeki en yeni haber bir gün öncesine aittir. Bu yüzden
günümüzde gazeteler, bol fotoğraflı, ayrıntılı ve yorumlu haber
vermeye yönelmişlerdir.
Haber; gazetede, televizyonda, radyoda veya internette nerede
yayınlanırsa yayınlansın sağlam kaynaklardan alınmalı,
doğru olmalı, çoğunluğu ilgilendirmeli, özgün olmalı, kişilerin
özel hayatına, hürriyetine zarar vermemelidir. Tam bir haberde
(gazetecilikte 5 N 1 K ilkesi olarak da bilinen) şu beş sorunun
cevabı olmalıdır: Ne? Nerede? Ne zaman? Nasıl? Niçin? Kim?
Haberde giriş ve gövde olmak üzere iki bölüm bulunur. Giriş
bölümünde birkaç cümle ile olayın kısa bir özeti verilir, haberin
ayrıntıları gövde bölümünde yer alır. Okuyucu, seyirci veya dinleyici
ilgisini çeken haberlere yöneleceği için haber başlıkları
ve bu başlıkların haber metniyle uyumu son derece önemlidir.
≈ 207 ≈
Yazılı Kompozisyon
Bağlı olduğu basın yayın organları için haber toplayan ve
bunları yazan kişilere muhabir denir. İyi bir muhabir, “çabuk ve
sessiz hareket eder; kesin sualler sorar; olayları, hareketleri,
tepkileri az çok önceden sezinler; günün haberlerini bilir, gazete
ve dergileri dikkatle okur, belli başlı yayınları izler; iyi eğitim
görmüştür; geniş bilgilidir. Ukalâ değil, uyanıktır; terbiyesiz
değil, ısrar eder; sır yoldaşı değil, inandırma yeteneği vardır;
falcı değil, ileriyi görür; çekingen değil, dikkatlidir; miskin değil,
terbiyelidir; münakaşacı değil, azimlidir.”
RÖPORTAJ
Röportaj, gazetecilerin bir yeri, bir kurumu ziyaret ederek, o
yerin özelliklerini, orada gördüklerini kişisel düşünceleriyle birleştirip
imkânlar ölçüsünde fotoğraflarla belgeleyerek kaleme
aldıkları yazılardır. Radyo veya televizyon habercisinin bir araştırma
veya soruşturma sonucunda hazırlamış olduğu programa
da röportaj denir.
Röportajda esas olan, bir araştırma veya soruşturma sonucunda
elde edilen bilgilerin kamuya duyurulmasıdır. Bu yönüyle
haberin genişletilmiş biçimi olarak düşünülebilir. Ancak haberde
yorum son plândayken, röportajda öne çıkar. Röportajı yapan,
kişisel görüşlerini, yorumlarını ve haberlerini bir anlamda belgelemek
için fotoğraflardan veya video görüntülerinden yararlanır.
Röportaj; bir yerin, bölgenin veya topluluğun özelliklerini tanıtmak
amacıyla yapılabileceği gibi bir alanın uzmanı olan (veya
olmayan) kişilerin herhangi bir konudaki düşüncelerini öğrenmek
ve bunları kamuya duyurmak amacıyla da yapılabilir. Ancak
böyle bir durumda röportajdan bir yarar gözetilecekse soruyu
veya konuyu uzmanına sormak gerekir.
≈ 208 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
SÖZLÜ KOMPOZISYON TÜRLERI
Güzel konuşma kuralları bölümünde anlatılanlar hazırlıksız
konuşmalar için de geçerlidir. Yetersiz hazırlık, kendine güvenmeme,
heyecanlanma gibi birtakım sebeplerle bazı kişiler
toplum karşısında bir sunuş konuşması yapmak istemezler.
Fakat bu arada günlük konuşmaları sırasında devirdikleri
çamların, kırdıkları kalplerin farkına bile varmazlar. Kişilerin
kılık kıyafetleriyle karşılanıp düşünceleriyle, konuşmalarıyla
uğurlandıklarını çoğu zaman unuturlar.
Kişi konuşmaya başladığı andan itibaren terbiyesi, görgüsü,
bilgisi, dünya görüşü, ahlâkı, kelime hazinesi, sosyal çevresi,
bölgesi… hakkında muha¬tabına ipucu vermeye başlar. Bu
sebeple kuşlar ayaklarıyla insanlar dilleriyle yakalanırlar. “Dilim,
seni dilim dilim edeyim.” atasözünde de bu incelik vardır.
Hatta bazen, susmak, konuşmaktan daha iyi bir etki bırakabilir.
“Söz biliyorsan konuş ibret alsınlar, bilmiyorsan sus, adam
sansınlar.” Sözü bunu veciz olarak ifade eder. Aşağıdaki nükte
de bu duruma bir başka örnektir:
“Mehmet Âkif hastayken kendisini ziyarete gelenler arasında
kılığıyla kıyafetiyle büyük bir adam izlenimini veren birisi
içeriye girince üstat, edebin¬den dolayı yatağında toplanma
ihtiyacı hisseder. Geçmiş olsun dileklerinden sonra bu heybetli
şahıs, Âkif’e şöyle bir soru yöneltir:
― Gök kuşağının altından erkek geçerse kız, kız geçerse
erkek olurmuş. Peki hünsa geçerse ne olur?
Âkif’in karşılığı şu olur:
― Böyle bir sorudan sonra ayağımı dilediğim kadar uzatabilirim.
≈ 209 ≈
Yazılı Kompozisyon
Herhangi bir hazırlığa ihtiyaç duymadan yapılan karşılıklı
konuşmalarda da içtenlik, inandırıcılık, tatlı dillilik, doğruluk,
dürüstlük ve saygı ön plândadır.
Hazırlıksız konuşmalardan bazılarını örnekleyelim:
ADRES SORMA, YER TARİFİ
Bir adres veya yer sorulduğunda sorulan yer kesin olarak
bilinmiyorsa, soranı yanıltmamak ve zaman kaybını önlemek
için adresin tam olarak bilinmediği açıkça söylenmelidir. Birtakım
tahminlerde bulunarak yanlış yönlendirme¬den sakınmak
gerekir. Adres tarif edilirken mümkün olduğu kadar sade bir
tarif yapılmalı, dolambaçlı yollar tercih edilmemelidir. Sorulan
yerin yakınlarında hemen herkesçe bilinen (anıt, istasyon,
park, stadyum gibi) bir yapı, bir mekân varsa kişiye önce burayı
bilip bilmediği sorulmalı; biliniyorsa tarif buradan itibaren
yapılmalıdır. Mesafe için isabetli tahmin yapılamıyorsa ölçü
vermekten sakınmalıdır.
FIKRA ANLATMA
Herhangi bir konuşma sırasında yeri gelir de bir fıkra anlatmak
gerekirse fıkrayı anlatmaya başlamadan önce dinleyecekler
süratle gözden geçirilmeli; anlatılacak fıkradan kendine
pay çıkaracaklar veya alınacaklar varsa bu fıkrayı anlatmaktan
vazgeçmelidir. Fıkra; yerine, zamanına ve kişisine uygun
ise anlatılmadır.
Fıkrayı anlatan herkesten önce gülerse veya kesik kesik
gülmelerle fıkrayı kesintiye uğratırsa ya da fıkranın asıl espriyi
taşıyan unsurunu uygun yerde ve şekilde anlatamazsa fıkra≈
210 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
nın bütün güzelliği kaybolur. Dinleyicilerin kültür seviyesi anlatılacak
fıkrayı kavrayamayacak seviyedeyse bu fıkrayı anlatmamak
daha uygundur.
Anlatılan fıkra önceden biliniyor olabilir. Bu durumda anlatana
müdahale edilmez ve nezaketen dinlenir.
KUTLAMA
İstenen bir sonucu almak, beklenen bir işi başarmak gibi
sebeplerle yapılan kutlamalarda, duyulan sevinç ve memnuniyet;
yapmacıklığa düşmeden, abartıya kaçmadan samimî
bir üslûpla yapılmalıdır. Tebrik edilen kişi de tevazu göstermeli
ve karşı tarafa teşekkür etmelidir:
― Piyeste rolünüzü çok güzel oynadınız. Tebrik eder, başarılarınızın
devamını dilerim.
― Teşekkür ederim.
ÖZÜR DİLEME
İnsan, yaratılışı gereği bazen kusurlu davranışlarda bulunabilir,
hatalar yapabilir. Bu normaldir. Fakat kişi hatasını fark
ettikten sonra bu olumsuz durumu ortadan kaldırmak için en
kısa zamanda özür dilemiyorsa, bu durumda birincisinden
daha büyük bir yanlışı yapmış olur. Öncelikle özür dilemeyi
gerektirecek sözler söylememeye ve özür dilemeyi gerektirecek
davranışlarda bulunmamaya gayret edilmelidir. Dalgınlık,
dikkatsizlik… gibi çeşitli sebeplerle özür dilemek gerekirse zaman
geçirmeden, samimî bir üslûpla özür dilenmelidir. Özür
dilemenin korkaklığın, pısırıklığın, sünepeliğin bir ifadesi değil,
insan olmanın bir gereği olduğu unutulmamalıdır. Zira özür di≈
211 ≈
Yazılı Kompozisyon
leyen kişi yaptığı hatayı fark etmiş, bunun yanlışlığına inanmış
ve bunu bir daha yapmayacağını karşı tarafa içtenlikle beyan
ederek insanlığın gereğini yerine getirmiştir. Kendisinden samimiyetle
özür dilenen kişi de affetmesini bilmelidir.
Hiç gerek olmadığı hâlde söze özür dileyerek başlamak da
uygun değildir.
SOHBET ETME
Topluluk hâlinde yaşayan insanlar çevresindekilere duyduklarını,
bil¬diklerini, anlayışlarını anlatmak; onlarla ortak
konuları paylaşmak isterler. Bizim kültürümüzde sohbet etmenin
özellikle temel ihtiyaçlar gibi ayrıcalıklı bir yeri vardır. Arkadaşlıklar,
dostluklar, hayat arkadaşlıkları çoğunlukla soh-betle
kurulur, sohbetle pekişir.
Karşılıklı saygının, anlayışın, nezaketin, samimiyetin, dürüstlüğün
olduğu; dedikodunun, yalanın, kaba sözlerin ve argonun
bulunmadığı bir sohbet ortamı, kalıcı dostluklar için zemin
hazırlayacaktır.
SORUYA KARŞILIK VERME
Herhangi bir şeyi öğrenmek amacıyla soru sorulacağı zaman
önce izin istenmeli, sorunun karşılığı alındıktan sonra da
teşekkür edilmelidir. Kendisine soru yöneltilen kişi cevabı bilmiyorsa
yalan yanlış bir şeyler söyleyerek muhatabını yanıltmamalı,
özür dileyerek bilmediğini ifade etmelidir.
≈ 212 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
Bir arkadaş grubunda veya bir toplantıda kişiye yöneltilen
soru, gruptan bir başkasının uzmanlık alanına giriyorsa tereciye
tere satma durumuna düşme¬mek için soru, uygun bir
üslûpla uzmanına yönlendirilmelidir:
― Word programıyla yazdığım tezime bir fotoğraf eklemek
istiyorum. Bunu nasıl yapabilirim acaba?
― Tuğrul, programın özelliklerini daha iyi biliyor. İsterseniz
bu soru¬nun cevabını ondan öğrenelim.
TANIŞMA VE TANIŞTIRMALAR
Birbirini tanımayan, fakat çeşitli sebeplerle bir arada bulunan
kişiler birbirleriyle tanışmak gereğini duyabilirler. Esasen
selâmdan sonra kelâma geçmeden muhatap tanınmalı, konuşma
ona göre sürdürülmelidir. Tanışmada kişiler önce adlarını
birbirlerine söylerler, ardından tanıştıklarına memnun
olduklarını ifade ederler. Tanışmalarının nedeni olan konuya
daha sonra geçerler.
Tanıştırmada tanıyan, birbirlerini tanımayanları belli kurallara
göre adlarını söyleyerek tanıştırır. Bu kurallar şöyledir:
Yaşı, ünü, makamı küçük olanlar büyüklere; erkekler kadınlara;
misafirlikte sonra gelenler öncekilere adı ve kim olduğu
kısaca söylenerek tanıştırılır. Toplu tanıştırmalarda ise isimler
tek tek söylenir. El sıkışmada büyükler küçüklere, kadınlar da
erkeklere ellerini önce uzatırlar.
≈ 213 ≈
Yazılı Kompozisyon
TELEFONLA KONUŞMA
Telefonla konuşmanın yüz yüze konuşmaktan bir farkı yoktur.
Ancak araya telefon makinesinin girmesi birtakım görgü
kurallarına uymayı gerektirir.
Birine telefon etmek gerekince öncelikle vaktin telefon etmek
için uygun olup olmadığına bakılmalıdır. Günün çok erken
ve geç saatleriyle yemek saatleri telefon etmek için uygun
zamanlar değildir. Telefon etmeyi gerektirecek acil bir durum
olması hâlinde vakit gözetilmez.
Telefon ederken numara dikkatli bir şekilde çevrilmeli veya
tuşlanmalıdır. Sayısal santrallerde numaranın yanlış düşmesi
ihtimali çok zayıftır. Bu sebeple kaba bir tarzda “orası nere,
sen kimsin” gibi ifadeler kullanmak son derece yanlıştır.
Telefon eden kişi selâm verdikten sonra hemen kendisini
tanıtmalı, kısaca bir hâl hatır sorduktan sonra niçin telefon
edilmişse o konuya geçilmelidir. Konuşma tamamlandıktan
sonra iyi dileklerle telefon kapatılmalıdır. Telefonla (-şimdilikgörüşmeyen)
konuşan kişiler birbirlerini seslerinden hemen
tanıyorlarsa kendilerini tanıtmaya gerek yoktur. Telefon eden
kendisini tanıt¬mamışsa kiminle konuşulduğu kibarca sorulmalıdır.
Yeri gelmişken cep telefonlarının kullanılmasıyla ilgili bazı
uyarılarda bulunmayı gerekli görüyoruz: Cep telefonlarının
kapatılması istenen yerlerde bu uyarıya mutlaka uymak gereklidir.
(Cep telefonlarından yayılan dalgalardan zarar görebilecek
elektronik cihazların bulunduğu yerlerde bu yasağa
≈ 214 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
uymak daha da önemlidir.) Uyarılar olmasa bile aydın bir insan
cep telefonunun nerede ve ne zaman kapatılması gerektiğini
bilir, kullandığı cihazın yüklediği sorumlulukları taşır. Olur olmaz
yerlerde ve zamanlarda, cep telefonuyla (belki de gerek
olmadığı hâlde) bağıra çağıra konuşmak yakışık almaz.
TEŞEKKÜR ETME
Teşekkür etmek için mutlaka çok önemli bir iyiliğin, yardımın
yapılmasını beklemeye gerek yoktur. Burada bilinmesi
gereken husus, teşekkür etmenin medenî insanlara yakışan
davranış olduğudur. Yapılan iyilikler veya yardımlar elbette
teşekkür beklentisiyle yapılmıyor. Çok önemsiz gibi görünen
davranışlardan (veya yardımlardan) sonra teşekkür etmek
nezaketin gereğidir. Basitçe örneklemek gerekirse otobüste,
hasta veya yaşlı birine yer veren delikanlı “Şuna bir yer vereyim
de bana teşekkür etsin.” anlayışıyla yer vermiyordur. Kendisine
yer verilen kişi de karşı tarafın böyle bir mecburiyeti
olmadığını bilerek teşekkür etmeyi ihmal etmemelidir.
≈ SON ≈

≈ 216 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 217 ≈
Önsöz
≈ 218 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 219 ≈
Önsöz
≈ 220 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 221 ≈
Önsöz
≈ 222 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 223 ≈
Önsöz
≈ 224 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 225 ≈
Önsöz
≈ 226 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 227 ≈
Önsöz
≈ 228 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 229 ≈
Önsöz
≈ 230 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 231 ≈
Önsöz
≈ 232 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 233 ≈
Önsöz
≈ 234 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 235 ≈
Önsöz
≈ 236 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 237 ≈
Önsöz
≈ 238 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 239 ≈
Önsöz
≈ 240 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 241 ≈
Önsöz
≈ 242 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 243 ≈
Önsöz
≈ 244 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 245 ≈
Önsöz
≈ 246 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 247 ≈
Önsöz
≈ 248 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 249 ≈
Önsöz
≈ 250 ≈
Ahmed Kalkan Türkçe Ders Kitabı 1. Sınıf
≈ 251 ≈
Önsöz